Η ΔΕΘ, η προσαρμογή στη κλιματική αλλαγή και το δικαίωμα στην πόλη

Αρθρογραφεί στο TheOpinion η Ευαγγελία Αθανασίου, καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ όπου διδάσκει πολεοδομία και αστικό σχεδιασμό.

Κανείς κάτοικος Θεσσαλονίκης δεν θα υποστήριζε, πιστεύω, η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης να μείνει ως έχει. Είναι ένας χώρος που αναπτύχθηκε αυξητικά, χωρίς σχεδιασμό, με μεγάλες και μικρές προσθήκες που αλλοίωσαν πλήρως τον αρχικό χαρακτήρα της μοντέρνας, συχνά πειραματικής και εφήμερης, αρχιτεκτονικής για να παράξουν σταδιακά – και σε μεγάλο βαθμό αυθαίρετα – μια πραγματική παραγκούπολη 97000 τετραγωνικών μέτρων.  Κανείς δε θα υποστήριζε την διατήρηση ενός χώρου που έχει εξαφανίσει οποιοδήποτε φυσικό στοιχείο κάτω από μεγάλες επιφάνειες δόμησης, ασφαλτοστρωμένους δρόμους και χώρους στάθμευσης. Κανείς δε θα υποστήριζε την διατήρηση ενός χώρου που αποτελεί «μαύρη τρύπα» δίπλα στο ζωντανό κέντρο της πόλης, και είναι συχνά εντελώς αποκλεισμένος από την δημόσια πρόσβαση.  Όπως κανείς δε θα υποστήριζε τη συνέχιση της ανυπόφορης όχλησης που υφίστανται οι κάτοικοι του κέντρου αλλά και ολόκληρης της πόλης τουλάχιστον δύο φορές κάθε χρόνο – βλέπε Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης και Agrotica – από το κλείσιμο των δρόμων για να περάσει το αυτοκίνητο του πρωθυπουργού, τη στάθμευση σε όλες τις πιθανές επιφάνειες του κέντρου και τις υπαίθριες συναυλίες που ακούγονται ως το θέατρο Δάσους.  Όλοι και όλες θα συμφωνούσαν ότι σ’ αυτόν τον χώρο, με την τόσο προνομιακή θέση, στο όριο του κέντρου της πόλης είναι απαραίτητο και επείγον να φανταστούμε μια νέα συνθήκη. Μια συνθήκη που θα είναι επωφελής για τους κατοίκους όλης της πόλης. Ένα όραμα.

Καθώς εγκαταλείφθηκε η επιλογή της μετεγκατάσταση της ΔΕΘ στη Δυτική Θεσσαλονίκη, το μέλλον του χώρου της ΔΕΘ καθορίστηκε αποφασιστικά από τις γρήγορες και μη-συμμετοχικές διαδικασίες του εγκεκριμένου από τον Ιούλιου του 2021 Ειδικού Χωρικού Σχεδίου. Η αρχιτεκτονική μελέτη που προέκυψε από διεθνή διαγωνισμό (εικόνες 1 & 2), με την υπερδόμηση, τις μεγάλες καλύψεις και το  υπολειμματικό πάρκο, ήρθε μόνο να δώσει μορφή σε μια επιλογή χωροθέτησης και μια πολεοδομική ρύθμιση χρήσεων και δόμησης που ήταν ήδη πολύ προβληματικές.

Το σχέδιο του νέου εκθεσιακού κέντρου που προωθείται για τον χώρο της ΔΕΘ, όπως παρουσιάστηκε αναλυτικά από την μελετητική ομάδα στην εκδήλωση στο κτίριο του ΤΕΕ-ΤΚΜ τη Τρίτη 8 Απριλίου 2025 (https://www.youtube.com/watch?v=MhJjn8mZTps) , διατηρεί τα ίδια τετραγωνικά μέτρα δόμησης (97000τμ), και μειώνει την κάλυψη του εδάφους από τα κτίρια, σε σχέση με τη υπάρχουσα κάλυψη συνολικά κατά 20%.  Δηλαδή αυξάνεται ο ελεύθερος αδόμητος χώρος του οικοπέδου της ΔΕΘ, σε σχέση με σήμερα κατά το 20% της σημερινής κάλυψης των κτιρίων, όχι του οικοπέδου (εικόνα 3).  Αυτό είναι το ελάχιστο όφελος για τη πόλη σε ανοιχτό χώρο σε σχέση με την υπερδομημένη παραγκούπολη του σήμερα. Ταυτόχρονα, ο δομημένος χώρος επιβαρύνεται με νέες χρήσεις πέρα από τις εκθεσιακές -ένα ξενοδοχείο, εμπορικές χρήσεις και επιχειρηματικό πάρκο- που θα φέρουν νέες μετακινήσεις όλο τον χρόνο στο κέντρο της πόλης.

Είναι αδύνατον να φανταστεί κανείς πώς αυτή η μικρή αύξηση του αδόμητου χώρου, όταν μάλιστα συνδυάζεται με μεγαλύτερη ένταση χρήσεων στα νέα κτίρια, θα αποτελέσει μητροπολιτικό πάρκο, που θα συμβάλει στην ανθεκτικότητα, στη βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών στο κέντρο της πόλης και στη κλιματική προσαρμογή που είναι επιτακτικό ζητούμενο για όλες τις πόλεις; Όσο ποιοτικός και καινοτόμος κι αν είναι ο προτεινόμενος σχεδιασμός, το πάρκο, όπως φαίνεται στα σχέδια, αποτελεί το υπόλειμμα των υπερμεγεθών καλύψεων της νέας δόμησης. Το πράσινο ξέπλυμα των νέων κτιρίων με φωτοβολταϊκά στα δώματα, συστήματα εξοικονόμησης νερού και προμήθεια της ξυλείας από τοπικές πηγές, δεν αναιρεί το γεγονός ότι το σχέδιο της ανάπλασης υλοποιεί μια προβληματική επιλογή χωροθέτησης που στερεί την πόλη από τη μοναδική ευκαιρία της για μεγάλο χώρο πρασίνου στο κέντρο της. Ένα χώρο κρίσιμο για την καθημερινή ζωή των κατοίκων της και την προσαρμογή της πόλης στη κλιματική αλλαγή.

Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη που έχει εξαφανίσει δια παντός τις φυσικές διαδρομές του νερού (τα ρέματα) κάτω από ασφαλτοστρωμένους δρόμους, και δεν έχει χώρους πρασίνου και φυσικό έδαφος. Παραμένει μια πόλη ευάλωτη στις απρόβλεπτες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής (πλημμύρες, καύσωνες κ.α.) και απροετοίμαστη για οποιαδήποτε κρίση, περιβαλλοντική ή άλλη. Την περίοδο της πανδημίας, η έλλειψη ανοικτών χώρων εκτόνωσης έγινε ιδιαίτερα εμφανής. Κι όμως, η Θεσσαλονίκη από το 2017, ως μέλος του δικτύου των 100 Ανθεκτικών Πόλεων του Ιδρύματος Rockefeller, έχει αποκτήσει Στρατηγική για την ανθεκτικότητα για το 2030. Πιο πρόσφατα, απέκτησε Κλιματικό Σύμφωνο για να γίνει μία από τις 100 Κλιματικά Ουδέτερες και Έξυπνες Πόλεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα κείμενα και των δύο πρωτοβουλιών καταγράφουν την έλλειψη χώρων πρασίνου στην πόλη και μιλούν για συμμετοχικές διαδικασίες και συν-δημιουργία δημόσιων χώρων. Στην ιστοσελίδα του δικτύου των 100 Κλιματικά Ουδέτερων Πόλεων, η Θεσσαλονίκη υπόσχεται «Αστικές αναπλάσεις με λύσεις βασισμένες στη φύση (Nature-Based Solutions -NBS) για ουδετερότητα ως προς τον άνθρακα: διερεύνηση των προκλήσεων εφαρμογής της αστικής ανάπλασης με NBS που συμβάλλουν στην ουδετερότητα ως προς το κλίμα».

Η μετατροπή του χώρου της ΔΕΘ σε ένα μεγάλο πάρκο υψηλού πρασίνου με τη επανάχρηση των υπαρχόντων κτιρίων της μοντέρνας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, μια επιλογή που θα αξιοποιούσε το  υπάρχον απόθεμα και ταυτόχρονα θα διατηρούσε την μνήμη, θα μπορούσε να συμβάλει σημαντικά στην υλοποίηση των κατευθύνσεων των παραπάνω στρατηγικών. Αντίθετα, το προωθούμενο σχέδιο φαίνεται να τις αγνοεί και να τις καθιστά ασκήσεις επί χάρτου με επικοινωνιακό χαρακτήρα.

Το ίδιο ισχύει και για τις διαδικασίες συν-δημιουργίας και συμμετοχής που προωθούν οι δύο στρατηγικές. Το Ειδικό Χωρικό Σχέδιο για τη ΔΕΘ βγήκε στην ηλεκτρονική διαβούλευση το 2019, μόνο αφού είχε ολοκληρωθεί ο σχεδιασμός και η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Ταυτόχρονα, η ενημέρωση των πολιτών μέσα από τα τοπικά μέσα της πόλης είναι συχνά παραπλανητική βαφτίζοντας «Μητροπολιτικό Πάρκο» τη προτεινόμενη υπερμεγέθη δόμηση.  Η συνεχιζόμενη και εντεινόμενη ασάφεια σχετικά με τα διαθέσιμα τετραγωνικά μέτρα πρασίνου, τον προϋπολογισμό του έργου και τη συμβολή του προβλεπόμενου ιδιώτη επενδυτή, ακόμη και σχετικά με το ίδιο το οικόπεδο, στη ουσία αποκρύπτουν την πραγματικότητα για το έργο. Πρόσφατα, οι υπολογισμοί του χώρου πρασίνου του έργου αναφέρονται και στο οικόπεδο της Αγίας Φωτεινής, που δεν συμπεριλαμβάνεται στο εγκεκριμένο ΕΧΣ, και ακόμη πιο πρόσφατα, και το Γ’ Σώμα Στρατού, για το οποίο δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη μετακίνησης.  Όλα αυτά δημιουργούν μια διαδικασία που στοχεύει συνεχώς να αποκρύπτει και να παραπλανεί, δεν αφήνει χώρο στον λόγο των πολιτών και απέχει πολύ από το να είναι συμμετοχική.

Το δικαίωμα στην πόλη, που εισήχθη στη συζήτηση για την πόλη από τον Γάλλο στοχαστή Ανρί Λεφέβρ το 1968, περιλαμβάνει πολλά περισσότερα από το δικαίωμα στην ελεύθερη πρόσβαση όλων των κατοίκων στο δημόσιο χώρο. Αφορά στο δικαίωμα να συμμετέχει κανείς στη ίδια την παραγωγή του χώρου, στις αποφάσεις που διαμορφώνουν το μέλλον της πόλης, να αλλάξει την πόλη.  Ο ίδιος στοχαστής έχει στρέψει το ενδιαφέρον του στη καθημερινή ζωή, και στην «αξία χρήσης» του χώρου, σε αντιπαράθεση με την ανταλλακτική αξία του. Η συζήτηση για τον χώρο της ΔΕΘ γίνεται με όρους «ανταγωνιστικότητας» και «ελκυστικότητας» της ΔΕΘ και της πόλης, ενώ η καθημερινότητα των κατοίκων, η προσαρμογή στις επισφάλειες της κλιματικής αλλαγής αλλά και η δημόσια υγεία, μένουν εκτός. Όσο για το δικαίωμα στην πόλη, το δικαίωμα των κατοίκων να διαμορφώσουν την πόλη, το δικαίωμά τους στα περιβαλλοντικά αγαθά και τον δημόσιο χώρο, είναι, όπως είπε ο Λεφέβρ «μια κραυγή και μια απαίτηση».  Όπως πάντα έτσι και τώρα, το δικαίωμα αυτό δεν αποδίδεται, αλλά διεκδικείται.

*Οι εικόνες 1,2 και 3 προέρχονται από την παρουσίαση της μελέτης που κέρδισε το 1^ο βραβείο, από την μελετητική ομάδα Sauerbruch Hutton Architects, Gustafson Porter + Bowman Landscape, Elena Stavropoulou Architects, που πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 8 Απριλίου 2025 στο κτίριο του ΤΕΕ-ΤΚΜ στη Θεσσαλονίκη.

Όλη η ΔΕΘ ένα Πάρκο

Κάτοικοι της Θεσσαλονίκης υπερασπίζονται το «δικαίωμα τους στην πόλη» μια σειρά κειμένων σε επιμέλεια της Δανάης Θεοδωρίδου*

Όταν ο Ανρί Λεφέβρ το 1968 μιλούσε για το «δικαίωμα στην πόλη», αναφερόταν στο κοινό μας δικαίωμα να αλλάζουμε τους εαυτούς μας μέσω των αλλαγών στις πόλεις μας, αλλαγών που αναπόφευκτα εξαρτώνται από τη συλλογική δύναμη των πολιτών που υπερασπίζονται την ελευθερία να σχηματίζουν και να μετασχηματίζουν τον δημόσιο χώρο τους και κατ’ επέκταση τους ίδιους τους τους εαυτούς.

Αυτή τη στιγμή, μέσα από τη συλλογή υπογραφών για την πραγματοποίηση δημοψηφίσματος, οι πολίτες της Θεσσαλονίκης διεκδικούν αυτό τους το συλλογικό δικαίωμα απαιτώντας να έχουν λόγο στον τρόπο που θα διαμορφωθεί ο χώρος της ΔΕΘ. Στην πόλη με το λιγότερο πράσινο στην Ευρώπη, οι κάτοικοι της ενώνουν τη φωνή τους και ζητούν να μην πραγματοποιηθεί ένα ακόμη σχέδιο ‘real estate’ στις πλάτες τους (καθώς το δημόσιο, δηλαδή οι ίδιοι οι φορολογούμενοι θα πληρώσουν το μεγαλύτερο μέρος του σχεδίου αυτού) εις βάρος της υγείας και της βελτίωσης της καθημερινότητας τους. Στη θέση του διεκδικούν τη δημιουργία ενός πάρκου υψηλού πρασίνου.

Στη σειρά κειμένων που ξεκινά σήμερα και θα περιλαμβάνει ένα κείμενο τη βδομάδα, κάτοικοι της Θεσσαλονίκης όλων των ηλικιών μοιράζονται τις σκέψεις τους σχετικά με το δικαίωμα τους στην πόλη και την επιθυμία τους να γίνει Όλη η ΔΕΘ ένα Πάρκο.

Αν ψηφίζετε στον Δήμο Θεσσαλονίκης (προσοχή! Μόνο οι εγγεγραμμένοι/ες στον Δήμο Θεσσαλονίκης, και όχι σε άλλους δήμους της πόλης, μπορούν να υπογράψουν) μπορείτε να συμβάλλετε καθοριστικά στην προσπάθεια προσθέτοντας την υπογραφή σας εδώ: https://parkodeth.gr/

*Η Δανάη Θεοδωρίδου είναι σκηνοθέτρια, ερευνήτρια των σύγχρονων παραστατικών τεχνών και ακαδημαϊκός που ασχολείται με τη σχέση πολιτισμού και δημοκρατίας.