Η σπίθα που έγινε εφιάλτης – Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 που άλλαξε για πάντα τη Θεσσαλονίκη (ΦΩΤΟ-VIDEO)

Στις 18 Αυγούστου 1917 η Θεσσαλονίκη τυλίχθηκε στις φλόγες – Mια πυρκαγιά κατέστρεψε το κέντρο της πόλης, αφήνοντας χιλιάδες άστεγους και αλλάζοντας για πάντα την ιστορία της.

Στις 18 Αυγούστου 1917, εν μέσω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ξέσπασε η πυρκαγιά που έμελλε να σημαδέψει ανεξίτηλα τη Θεσσαλονίκη. Μέσα σε λιγότερο από δύο μέρες, η φωτιά κατέκαψε το μεγαλύτερο μέρος του ιστορικού κέντρου της πόλης, αφήνοντας πίσω της στάχτες και χιλιάδες άστεγους.

Από μια κουζίνα στην καταστροφή

Η φωτιά ξεκίνησε γύρω στις 15:00 το μεσημέρι σε μία μικρή κουζίνα όπου μαγειρεύονταν μελιτζάνες στην οδό Ολυμπιάδος 3, στον καταυλισμό προσφύγων στο Μεβλανέ, μεταξύ του κέντρου και της Άνω Πόλης. Η σπίθα, λόγω του ισχυρού ανέμου, ξέφυγε και  μία σπίθα που έπεσε σε παρακείμενη αποθήκη με άχυρο ήταν αρκετή για να κατακάψει συνοριακά τμήματα της πόλης.

Καταστροφή που μοιάζει με αποκάλυψη

Οι ισχυροί άνεμοι, η έλλειψη οργανωμένης πυροσβεστικής δύναμης και οι στενοί δρόμοι συνέβαλαν στην ταχύτατη εξάπλωση.

Σε μόλις 32 ώρες περίπου, η πυρκαγιά κατέστρεψε περίπου 9.500 κτίρια σε έκταση 1 km², κατακαίοντας εκκλησίες, συναγωγές, τζαμιά, καταστήματα και κατοικίες και αφήνοντας άστεγους περισσότερους από 70.000 κατοίκους.

Η μόνη ελπίδα για τη Θεσσαλονίκη ήταν η επέμβαση των συμμαχικών δυνάμεων. Το απόγευμα της πρώτης ημέρας της πυρκαγιάς, ένα γαλλικό τμήμα ανατίναξε με δυναμίτιδα τρία σπίτια δίπλα από το διοικητήριο με σκοπό να δημιουργήσει ζώνη ασφάλειας περιορίζοντας το ύψος και την ποσότητα της καύσιμης ύλης, αλλά δεν συνέχισε και αποχώρησε, αφήνοντας τη φωτιά να συνεχίσει τον δρόμο της. Το επόμενο πρωί δύο βρετανικές πυροσβεστικές αντλίες σταμάτησαν την πυρκαγιά κοντά στον Λευκό Πύργο. Το κτήριο του Τελωνείου σώθηκε από Γάλλους στρατιώτες.

Παρόλα αυτά, οι συμμαχικές δυνάμεις αρνήθηκαν να διακόψουν την υδροδότηση των στρατοπέδων και των νοσοκομείων τους, ώστε να εξοικονομηθεί νερό για την πυρόσβεση. Ο στρατηγός Σαράιγ, επικεφαλής των δυνάμεων της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη, επισκέφθηκε για λίγη ώρα την περιοχή του Διοικητηρίου το απόγευμα της πρώτης ημέρας, αλλά δεν επέστρεψε στον τόπο της πυρκαγιάς μέχρι την κατάσβεσή της. Ιδιαίτερα μάλιστα αναφέρεται από πηγές ότι η διαγωγή των Γάλλων στρατιωτών δεν ήταν η αναμενόμενη. Αντί να βοηθήσουν στην πυρόσβεση και την περίθαλψη των πυροπαθών, πολλοί προέβησαν σε λεηλασίες καταστημάτων και οικιών, πολλές φορές εμποδίζοντας τους ιδιοκτήτες να περισώσουν την περιουσία τους, ώστε να μπορούν οι ίδιοι να την λεηλατήσουν.

Μια πολυπολιτισμική πόλη στις στάχτες

Η πυρκαγιά εξαφάνισε κρίσιμες υποδομές και πολιτιστικά μνημεία: καταστράφηκαν 16 από τις 33 συναγωγές, το αρχηγείο του Μεγάλου Ραβίνου και τα αρχεία του, δεκάδες τζαμιά (ανάμεσά τους και τo Saatli), εκκλησίες, τυπογραφεία, τράπεζες (π.χ. Οθωμανική Τράπεζα, Εθνική και Τράπεζα Αθηνών), ταχυδρομεία, τηλεγραφεία.

Από την πυρκαγιά επηρεάστηκε πάνω από το 25% του πληθυσμού (~271.000 κατοίκων).

Ανάμεσα στους άστεγους ήταν περίπου 52.000 Εβραίοι —δηλαδή σχεδόν το 2/3 των αστέγων— ενώ επλήγησαν σοβαρά και Μουσουλμάνοι (11.000) και Χριστιανοί (10.000).

Το πλήγμα στην εβραϊκή κοινότητα

Η εβραϊκή κοινότητα, μέχρι τότε ένα πολυφωνικό και ζωντανό μέρος της πόλης, βρέθηκε στα χαλάσματα. Καταστράφηκαν συναγωγές, σχολεία, βιβλιοθήκες, φιλανθρωπικά ιδρύματα και επιχειρήσεις. Πολύς κόσμος μετανάστευσε, κυρίως προς την Παλαιστίνη, αλλά και προς το Παρίσι και τις ΗΠΑ.

Μέσα στο χάος μία ευκαιρία για αλλαγή

Ορισμένες εκθέσεις αναφέρουν ότι δεν καταγράφηκαν τεθνεώτες, παρά την τεράστια καταστροφή.

Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος απαγόρευσε την άμεση ανοικοδόμηση και διόρισε τον Υπουργό Μεταφορών Αλέξανδρο Παπαναστασίου για να συγκροτήσει Διεθνές Επιτροπικό Σχέδιο. Επικεφαλής ορίστηκε ο Γάλλος αρχιτέκτονας-αρχαιολόγος Ernest Hébrard.

Η γέννηση μιας νέας Θεσσαλονίκης

Μέσα από την καταστροφή άνοιξε ο δρόμος για μια σύγχρονη ανοικοδόμηση. Το σχέδιο του Γάλλου αρχιτέκτονα Ερνέστ Εμπράρ διαμόρφωσε τη σημερινή όψη της πόλης, με την πλατεία Αριστοτέλους να αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό δείγμα.

Σχεδιάστηκε η Θεσσαλονίκη ως σύγχρονη ευρωπαϊκή μητρόπολη, με ευθείες λεωφόρους, ανοιχτές πλατείες, οργάνωση μπλοκ, κτίρια από σκυρόδεμα τεσσάρων–πέντε ορόφων, καθαρούς χώρους και πράσινο. Προέβλεπε και συγκεντρωμένες λειτουργίες (διοίκηση, παραγωγή, κατανάλωση), ενώ το πολεοδομικό μοντέλο εμπεριείχε και θεσμούς όπως την «οριζόντια ιδιοκτησία».

Αρκετά από τα σχέδια εφαρμόστηκαν, αν και ορισμένες μεγαλεπήβολες ιδέες εγκαταλείφθηκαν λόγω έλλειψης πόρων.

Κάθε τέλος, μία καινούργια αρχή

Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 δεν ήταν απλώς μια φυσική καταστροφή αλλά το τέλος μιας παλιάς Θεσσαλονίκης και η απαρχή μιας νέας, που γεννήθηκε μέσα από τις στάχτες.

Τα θύματα και οι καταστροφές ουσιαστικά ανοίγουν τον δρόμο στην άφιξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία μετά την ήττα στην εκστρατεία της Ανατολής — γεγονός που άλλαξε το δημογραφικό τοπίο της πόλης. Η Θεσσαλονίκη έγινε η «Πρωτεύουσα των Προσφύγων» και «η Μητέρα των Φτωχών».