Φανή Τσατσάια στο TheOpinion: «Το να ανακαλύπτεις την τέχνη, μπορεί να συμβεί σταδιακά. Στη δική μου περίπτωση έγινε ακαριαία»

Με τετραετή θητεία, η Φανή Τσατσάια παραλαμβάνει το «τιμόνι» της Γενικής Διεύθυνσης του Μητροπολιτικού Οργανισμού Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης – MOMus.

Τέσσερα μουσεία στη Θεσσαλονίκη και ένα στην Αθήνα, το 2018, ένωσαν τις δυνάμεις τους σε έναν ενιαίο φορέα πολιτισμού, εμπλουτίζοντας τη διαδρομή του πολιτιστικού γίγνεσθαι της συμπρωτεύουσας.

Ο Μητροπολιτικός Οργανισμός Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης – MOMus, από τον Οκτώβριο του 2023, τελεί υπό νέα Γενική Διεύθυνση. Κι η Φανή Τσατσάια, εκτός από την ανάληψη των καινούριων καθηκόντων της, «ανέλαβε» να μοιραστεί με όλους εμάς πτυχές της πορείας της καθώς και τις επερχόμενες μουσειακές δράσεις υπό τη δική της, πλέον, καθοδήγηση.

Κυρία Τσατσάια, πότε συνειδητοποιήσατε ότι το κομμάτι της τέχνης θα καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της ζωής σας; Με την όποια της μορφή και από τα διαφορετικά πόστα ανά τα χρόνια…

Η τέχνη, σε όλες τις μορφές της, είναι από τα πιο ζωντανά κομμάτια της ανθρώπινης δραστηριότητας καθώς συνδέεται άμεσα με την ανάγκη μας για έκφραση και εκτόνωση· συνθήκη που, από την ανθρώπινη φύση, δεν περιορίζεται. Την τέχνη μπορείς να την υπηρετείς είτε ασκώντας την, ως μέρος της εικαστικής δημιουργίας, είτε ερευνώντας τις προσωπικότητες πίσω από τα έργα και την εποχή που έδρασαν. 

Η δική μου επαφή με την τέχνη ξεκίνησε όταν ήμουν φοιτήτρια στη Ρώμη, το 2000. Τη χρονιά εκείνη, η Ιταλία γιόρταζε το Ιωβηλαίο και φιλοξενούσε την έκθεση «100 Masterpieces from the Hermitage». Θυμάμαι ακόμη τον «Χορό» του Matisse να δεσπόζει στον χώρο και συναισθήματα να με κατακλύζουν. 

Όταν επέστρεψα, ανακοίνωσα στους δικούς μου ότι θα έκανα μεταπτυχιακό στην Ιστορία της Τέχνης. Το να ανακαλύπτεις την τέχνη, λοιπόν, μπορεί να συμβεί σταδιακά. Στη δική μου περίπτωση, όμως, έγινε ακαριαία…

Και από τη Γενική Διεύθυνση του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και της Νεότερης Ιστορίας της Μακεδονίας, σε αυτήν του MOMus… Τι σας παρακίνησε να ανταποκριθείτε στην πρόσκληση συμμετοχής για την ανάληψη της συγκεκριμένης θέσης; Τι ήταν, δηλαδή, αυτό που «είδατε», για να μιλάτε σήμερα από το εν λόγω αξίωμα;

Στο Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και της Νεότερης Ιστορίας της Μακεδονίας, με μία εξαιρετική ομάδα συνεργατών καταφέραμε, μέσα σε λίγα χρόνια, να ψηφιοποιήσουμε τις συλλογές του. Να εξελίξουμε τα εκπαιδευτικά προγράμματα του φορέα με νέες τεχνολογίες, προσεγγίζοντας περισσότερα κοινά, και να καθιερώσουμε το Μουσείο ως τοπόσημο ιστορίας και πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη. 

Στη διεθνή πρόσκληση συμμετοχής στον διαγωνισμό για τη Γενική Διεύθυνση του MOMus «είδα» τη δυνατότητα για την κατάκτηση νέων δεξιοτήτων, την περαιτέρω επαγγελματική ανάπτυξη και μια ευκαιρία να εξελιχθώ όχι μόνον επαγγελματικά, αλλά και προσωπικά. Δεν μπορώ να κρύψω τον ενθουσιασμό μου που έχω βρεθεί σε έναν χώρο -για την ακρίβεια σε πέντε διαφορετικά μουσεία- με αδιανόητες δυνατότητες ανάπτυξης και ανάμεσα σε σπουδαίους επιστήμονες, ο καθένας από τους οποίους είναι σημαντικός στον τομέα του. 

Ποιες, λοιπόν, είναι οι προτεραιότητές σας;

Το MOMus ιδρύθηκε το 2018 μέσα από τη συνένωση του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, του Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης και του Μουσείου Άλεξ Μυλωνά στην Αθήνα. Οι σπάνιες συλλογές σε διεθνές επίπεδο, το μοναδικό αρχειακό και φωτογραφικό υλικό και το εξειδικευμένο προσωπικό του φορέα είναι τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν το MOMus μοναδικό όχι μόνον στη χώρα μας, αλλά και παγκοσμίως.

 Οι προτεραιότητές μου, λοιπόν, έχουν να κάνουν με τη διοικητική υποστήριξη των καλλιτεχνικών διευθύνσεων του Οργανισμού· τη δημιουργία, δηλαδή, των συνθηκών που θα επιτρέψουν τη διοργάνωση μεγάλων εκθέσεων και προγραμμάτων που θα προσελκύσουν το κοινό και θα του προσφέρουν νέες πολιτισμικές εμπειρίες, την προώθηση της τέχνης μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα και τη συνεργασία με τις τοπικές κοινότητες. Η ανάπτυξη στρατηγικών διαδικασιών και συνεργασιών που θα οδηγήσουν το MOMus, τον μεγαλύτερο μουσειακό Οργανισμό της χώρας, σε μια βιώσιμη ανάπτυξη με στοχοθεσία και όραμα, θα έλεγα ότι προσδιορίζει ακριβώς το πλαίσιο των προτεραιοτήτων μου. 

«Ξεναγήστε» μας σε αυτόν τον «ζωντανό» Οργανισμό της Θεσσαλονίκης, κάτω από τη σκέπη του οποίου συστεγάζονται πέντε μουσεία. 

Η συζήτησή μας βρίσκει το MOMus στην καρδιά της Thessaloniki PhotoBiennale, όπου αυτήν τη στιγμή και στα πέντε Μουσεία μας παρουσιάζονται πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσεις και σουρεαλιστικά τοπία μέσα από την αφηγηματική και, συγχρόνως, αφοπλιστική δύναμη της φωτογραφίας. 

Πιο συγκεκριμένα, στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Μονή Λαζαριστών υπάρχει η περιοδική έκθεση «Man Ray: Γυμνά», έως τις 7 Απριλίου 2024. Ενώ, μέχρι τις 26 Νοεμβρίου, συνεχίζεται η έκθεση «50+1 Ιστορίες από τη συλλογή Κωστάκη» με έργα από τη διάσημη συλλογή Κωστάκη και πρωτότυπες ιστορίες που περιμένουν τον θεατή να τις ανακαλύψει. Η επόμενη έκθεση με αριστουργήματα της ίδιας συλλογής θα αφορά στον Solomon Nikritin, από τις 20 Δεκεμβρίου 2023. 

Στο MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη ΔΕΘ-Helexpo, εκτός από τη μόνιμη έκθεση σπουδαίων συλλογών -Ιόλα, Απέργη, Ξύδη- μπορεί κάποιος να δει έξι διαφορετικές εκθέσεις φωτογραφίας στο πλαίσιο της PhotoBiennale, οι οποίες θα είναι «ανοιχτές» στο κοινό μέχρι τις 11 Φεβρουαρίου του 2024. 

Στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και στο Πειραματικό Κέντρο Τεχνών, στο λιμάνι, παρουσιάζεται η κεντρική έκθεση της φετινής διοργάνωσης με τίτλο «Το φάντασμα του λαού». Η έκθεση διερευνά τις πολλές διαφορετικές πτυχές του λαϊκισμού μέσα από τη φωτογραφία και το βίντεο και συγκροτείται σε τέσσερις κύριες αλληλένδετες ενότητες. Όπως και το ίδιο το φαινόμενο του λαϊκισμού, η έκθεση έχει παγκόσμιο εύρος και είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. 

Τέλος, στο Μουσείο Άλεξ Μυλωνά στην Αθήνα οι επισκέπτες μέσα από γλυπτά, ακουαρέλες και σχέδια έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν το έργο της Άλεξ Μυλωνά μέσα από έργα της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου. Αλλά και να δουν την έκθεση «Συζυγία. Στέρεο φως & άχρονη κίνηση» με έργα του Απόλλωνα Γλύκα και του Ηλία Σιψά, που συνδυάζουν τη φωτογραφία με τη γλυπτική με ξεχωριστό τρόπο. 

Υπάρχουν, μεταξύ άλλων, στο οργανόγραμμα δραστηριότητες και για την περαιτέρω ανάπτυξη της μουσειακής εκπαίδευσης;

Το MOMus παρέχει εκπαιδευτικά προγράμματα ειδικά διαμορφωμένα για όλες τις ηλικιακές ομάδες και λαμβάνοντας υπόψη τις νέες παιδαγωγικές τάσεις, όπου τα μουσεία λειτουργούν ως περιβάλλοντα μάθησης, συχνά παρουσιάζοντας θέματα που οι συμμετέχοντες δεν θα γνώριζαν, αν δεν συμμετείχαν σε αυτά. 

Μέσα από τις διαφορετικές εκθέσεις που παρουσιάζονται κάθε χρόνο περιοδικά στα μουσεία μας, αλλά και μέσα από τα εκθέματα των μόνιμων συλλογών, οι μαθητές έρχονται σε επαφή με δραστηριότητες, φύλλα εργασιών και βοηθητικό υλικό που δείχνουν τον δρόμο της αντίληψης της τέχνης, των διαφορετικών εκφάνσεών της, καθώς και της ερμηνείας των έργων και των δημιουργών μέσα από την εποχή τους. 

Τα ψηφιακά μέσα, εφαρμογές και πλατφόρμες, εμπλουτίζουν και φέρνουν πιο κοντά το γνωστικό αντικείμενο στους μαθητές, δίνοντάς τους εφόδια να συνεχίσουν το ταξίδι της γνώσης και μετά από την επίσκεψή τους στο μουσείο. Για παράδειγμα, μέσα από το παιχνίδι καρτών «Russian Avant Card: The Costakis Collection Game», τα παιδιά αποκτούν γνώσεις εύκολα και διασκεδαστικά γύρω από έργα τέχνης και κινήματα των αρχών του 20ού αιώνα στη Ρωσία. 

Ακόμα, σε επιλεγμένες εκθέσεις στο MOMus σχεδιάζονται και τυπώνονται τεύχη στην λογική των Family Kits με αυτόνομες διαδρομές και δράσεις κατάλληλες για όλους, χωρίς να απαιτείται κανένα προϋπάρχον γνωστικό υπόβαθρο ούτε για τους μικρούς αλλά ούτε και για τους μεγάλους. 

Επίσης, τα τμήματα εκπαιδευτικών προγραμμάτων σχεδιάζουν και υλοποιούν προγράμματα για ογκολογικούς ασθενείς, για άτομα με διαταραχές μνήμης και τους φροντιστές τους ή μόνον για φροντιστές, σε συνεργασία με εικαστικούς θεραπευτές και ψυχολόγους. Και όλα τα παραπάνω με την επιστημονική κατάρτιση των μελών του φορέα μας. 

Στόχος, λοιπόν, της μουσειακής εκπαίδευσης είναι να προσφέρει στους συμμετέχοντες νέα γνώση και δεξιότητες κι εμείς στο MOMus προσπαθούμε να δώσουμε όλα τα απαραίτητα εφόδια για το μέλλον.

Είστε μια γυναίκα η οποία, στην επαγγελματική «αρένα», έχετε διεκδικήσει και κατακτήσει διοικητικές θέσεις. Συμβάλλοντας, με τον τρόπο σας, στην κατάρριψη των στερεοτύπων που μαστίζουν, δυστυχώς, ακόμη την κοινωνία μας. Ποιο το μήνυμά σας σχετικά;

Το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών σε διοικητικές θέσεις έχει αυξηθεί σημαντικά με την πάροδο του χρόνου. Κι ενώ δεν έχουν εξαλειφθεί τελείως ανισότητες και διακρίσεις σχετικές με το φύλο, θα λέγαμε ότι έχουν περιοριστεί σημαντικά οι κοινωνικές προκαταλήψεις.

Προέρχομαι από έναν χώρο που, ήδη από τα φοιτητικά έδρανα, η πλειονότητα είναι γυναίκες και αυτό ακολουθεί και στους χώρους εργασίας, όπως είναι πινακοθήκες, γκαλερί και μουσεία. Στην πόλη μας, για παράδειγμα, σε όλα τα μουσεία ηγούνται γυναίκες και είναι μειονότητα οι άνδρες στις θέσεις ευθύνης. Στον δικό μας, λοιπόν, τομέα δεν θα λέγαμε ότι διεκδικούμε τις θέσεις έναντι των ανδρών, καθώς ανταγωνιζόμαστε κυρίως άτομα του ίδιου φύλου. 

Αυτό, όμως, που κάνουμε με πολύ διαφορετικό τρόπο σε σχέση με τους άνδρες -κι εκεί για ‘μένα είναι το πρόβλημα- είναι το τι πασχίζουμε να μην θυσιάσουμε για να κρατήσουμε τις εν λόγω θέσεις. Και, φυσικά, αναφέρομαι στη «συμβίωση» της καριέρας με την οικογένεια.

Εκεί τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά αν είσαι άντρας ή γυναίκα, καθώς δεν είναι αυτονόητο ότι μια γυναίκα, αν αναλάβει μια θέση ευθύνης, μπορεί να συγκεντρωθεί στην καριέρα της και όλα τα υπόλοιπα θα συνεχίσουν να κυλάνε αρμονικά. Ίσα ίσα που τώρα θα πρέπει να αποδεικνύει καθημερινά ότι μπορεί να είναι και μαμά και σύντροφος και επαγγελματίας. Η υποστήριξη του συντρόφου, ο καθορισμός προτεραιοτήτων, η διαχείριση του χρόνου με ακρίβεια λεπτού και η συμμετοχή όλης της οικογένειας και πολύ συχνά και με τη φροντίδα να προέρχεται και από μέλη εκτός της οικογένειας, είναι στοιχεία απαραίτητα. Αυτό, λοιπόν, που λείπει στον δικό μας τομέα δεν είναι η συμμετοχή στις θέσεις διοίκησης, αλλά η απενοχοποίηση της ίδιας της συμμετοχής ως γυναίκα. 

Κι αν ένας άνθρωπος όπως εσείς, με εμπειρία και βαθιά γνώση, θα έπρεπε να «κλείσει» τον ορισμό της τέχνης –με την ευρεία της μορφή– σε λίγες γραμμές, ποιος θα ήταν αυτός;

Ο ορισμός της τέχνης, τι περιλαμβάνει, πώς εξελίσσεται και διαμορφώνεται σε κάθε εποχή είναι θέματα που έχουν απασχολήσει τους θεωρητικούς της τέχνης ανά τους αιώνες. Όπως σας είπα και αρχικά, κατά τη γνώμη μου, δεν μπορείς να συντάξεις έναν αξιωματικό ορισμό για ένα θέμα διαρκώς εξελισσόμενο και ανατροφοδοτούμενο. Γιατί, τελικά, τι είναι τέχνη; Προφανώς και ποικίλει ανάλογα με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, την κουλτούρα της κάθε εποχής. 

Σήμερα, για παράδειγμα, η τέχνη δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένα μέσα ή τεχνικές, αλλά εκφράζεται μέσα από διάφορες μορφές και πρακτικές που άλλοτε θα τις θεωρούσαμε χειρωνακτικές εργασίες. Για ‘μένα, το πιο σπουδαίο -και αυτός θεωρώ ότι είναι και ένας από τους ρόλους μας στο MOMus- είναι να διασφαλίσουμε τις συνθήκες εκείνες που θα δίνουν χώρο και ερεθίσματα στους καλλιτέχνες να δημιουργούν. Θα τους παρέχουμε τα μέσα να σκέφτονται και να εκφράζονται, ώστε να προκαλούνται συναισθηματικές αντιδράσεις που μόνον το καλλιτεχνικό δημιούργημα μπορεί να προκαλέσει.

Επίσης, δεν μπορούμε να μην συμπεριλαμβάνουμε, πια, στην αντίληψη της τέχνης και τα κοινά στα οποία απευθύνεται, καθώς η συμμετοχή τους είναι πιο ζωντανή από ποτέ και επιβεβαιώνεται και από την επισκεψιμότητα των μουσείων. 

Καταλήγοντας λοιπόν, θα έλεγα ότι η τέχνη σήμερα πασχίζει να εκφράσει την πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνιών μέσα από μια ποικιλία καλλιτεχνικής έκφρασης, που άλλοτε περιλαμβάνει παραδοσιακές μορφές, όπως η ζωγραφική και η γλυπτική, ενώ άλλοτε μπορεί να συνδυάζει ψηφιακά μέσα και πειραματικές πρακτικές.