Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ και η Πολιτική Οικονομία της Διαφθοράς

Αρθρογραφεί στο TheOpinion ο Διονύσης Μαγουλάς, πολιτικός επιστήμονας

Η αποκάλυψη του σκανδάλου στον ΟΠΕΚΕΠΕ δεν αφορά μονάχα ένα ακόμα επεισόδιο διαφθοράς στο ελληνικό κράτος αλλά αποκαλύπτει τις εγγενείς παθογένειες ενός μηχανισμού σχεδιασμένου να αποτυγχάνει.

Πρόκειται για ένα παράδειγμα όπου οι θεωρίες οικονομολόγων που τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ φωτίζουν τον τρόπο με τον οποίο οι θεσμοί, τα κίνητρα και η κουλτούρα των πολιτών αλληλεπιδρούν με τρόπο που οδηγεί αναπόφευκτα στη σπατάλη δημόσιων πόρων, την άνιση κατανομή ενισχύσεων και τη διάβρωση της εμπιστοσύνης στην έννοια του κοινού αγαθού.

Ο Friedrich von Hayek είχε ήδη από τα μέσα του 20ού αιώνα περιγράψει τον κίνδυνο του συγκεντρωτισμού στη διαχείριση οικονομικών πόρων. Στην περίπτωση του ΟΠΕΚΕΠΕ, ένα κεντρικά διαχειριζόμενο σύστημα αναδιανομής ευρωπαϊκών πόρων επιχειρεί να ελέγξει χιλιάδες μεταβλητές σε πραγματικό χρόνο χωρίς να διαθέτει την επαρκή τοπική πληροφορία. Το αποτέλεσμα είναι μια διοίκηση που επιβραβεύει όχι την παραγωγή αλλά την ικανότητα συμμόρφωσης ή και χειραγώγησης των κανόνων. Για τον Hayek, τέτοιοι μηχανισμοί οδηγούν στην τυραννία της πληροφορικής αυταπάτης, όπου ο κρατικός γραφειοκράτης υποκαθιστά την αγορά και καταλήγει να προκαλεί χάος εκεί που υποτίθεται ότι υπηρετεί τη λογική.

Από την άλλη πλευρά, η Σχολή της Δημόσιας Επιλογής, όπως διαμορφώθηκε από τον James Buchanan, προσφέρει ένα χρήσιμο εργαλείο για την κατανόηση της συμπεριφοράς των στελεχών του ΟΠΕΚΕΠΕ αλλά και των πολιτικών προϊσταμένων τους. Αντί να θεωρούμε τους κρατικούς λειτουργούς ως αλτρουιστές διαχειριστές του δημόσιου συμφέροντος, ο Buchanan μας καλεί να τους δούμε ως παίκτες σε ένα σύστημα κινήτρων, επιδιώκοντας το προσωπικό τους όφελος, είτε σε χρήμα είτε σε πολιτικό κεφάλαιο. Η δημιουργία δικτύων εξυπηρέτησης ημετέρων, η καθυστέρηση πληρωμών για διαπραγματευτικούς λόγους, η αδιαφάνεια στους ελέγχους δεν είναι παρεκκλίσεις αλλά λογικά αποτελέσματα ενός συστήματος χωρίς σοβαρά θεσμικά αντίβαρα.

Ο Milton Friedman είχε διατυπώσει με σαφήνεια πως το μεγαλύτερο πρόβλημα με τις κρατικές δαπάνες είναι ότι κανείς δεν ξοδεύει τα λεφτά των άλλων τόσο σοφά όσο τα δικά του. Οι επιδοτήσεις που διαχειρίζεται ο ΟΠΕΚΕΠΕ δεν βιώνονται από τους αγρότες ως μέσο ανάπτυξης αλλά ως άτυπο δικαίωμα, κάτι σαν σύνταξη για τη γη τους. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος αναξιολόγητων ενισχύσεων, όπου η απορρόφηση κονδυλίων υπερισχύει της ποιότητας και του αναπτυξιακού οράματος. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η απάτη δεν είναι παρά ένα εργαλείο για την αύξηση του μεριδίου σου από έναν μηχανισμό που εκλαμβάνεται ως εξ ορισμού σπάταλος.

Οι θεωρίες των Holmström και Hart για τις ατελείς συμβάσεις εξηγούν γιατί ακόμη και οι καλών προθέσεων κανόνες αποτυγχάνουν όταν εφαρμόζονται σε περιβάλλον με ασύμμετρη πληροφόρηση. Ο ΟΠΕΚΕΠΕ βασίζεται σε δηλώσεις, χάρτες, διασταυρώσεις δεδομένων που όμως τελούν υπό την εποπτεία λειτουργών ή εξωτερικών συνεργατών που συχνά δεν έχουν επαρκή έλεγχο ή επιλέγουν να κάνουν τα στραβά μάτια. Η αποτυχία δεν είναι ηθική αλλά σχεδιαστική. Όταν οι δρώντες διαθέτουν περισσότερη πληροφορία από τον ελεγκτή και όταν δεν υπάρχουν ισχυροί μηχανισμοί επιβράβευσης και τιμωρίας, η καταστρατήγηση των κανόνων καθίσταται σχεδόν βέβαιη.

Ο Douglass North, αναλύοντας τους άτυπους θεσμούς της μικρο-διαφθοράς τόνισε πως οι θεσμοί δεν είναι μόνο νόμοι αλλά και πολιτισμικές προσδοκίες. Στην ελληνική επαρχία, η επιδότηση θεωρείται συχνά “δώρο από την Ευρώπη” και η εφευρετικότητα στην πρόσβαση σε αυτήν δεν θεωρείται κατακριτέα αλλά συχνά επαινετή. Η μικρο-διαφθορά, δηλαδή η σκόπιμη υπερδήλωση εκτάσεων, η αναγραφή ψευδών στοιχείων, η υποβολή εικονικών αιτήσεων δεν εκλαμβάνονται ως απάτη αλλά ως τεχνάσματα επιβίωσης μέσα σε ένα γραφειοκρατικό λαβύρινθο. Ο μηχανισμός ανταμοιβής δεν είναι η παραγωγή αλλά η προσαρμογή στους θεσμικούς περιορισμούς και η ικανότητα παρέκκλισης από αυτούς όταν είναι δυνατόν.

Ο Joseph Stiglitz στη θεωρία της ασυμμετρίας πληροφόρησης εξηγεί πώς όσοι κατέχουν καλύτερη πληροφόρηση σε ένα σύστημα ατελούς εποπτείας αποκτούν υπεροχή. Στο σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ, δεν είναι τυχαίο πως αυτοί που επωφελούνται συχνά είναι εκείνοι που διαθέτουν προσβάσεις σε τοπικά δίκτυα, γνωρίζουν πότε ανοίγουν τα συστήματα, πώς να παρακάμψουν τους ελέγχους, ποιους να πλησιάσουν. Το αποτέλεσμα είναι η διαιώνιση ανισοτήτων, η αποθάρρυνση των έντιμων παικτών και η συστημική αναποτελεσματικότητα.

Αντί να παρουσιάζουμε τη διαφθορά στον ΟΠΕΚΕΠΕ ως εξαίρεση ή ηθική παρακμή, η οικονομική θεωρία μας προτρέπει να τη δούμε ως συνέπεια του πλαισίου. Όταν ο κρατικός μηχανισμός είναι ανεπαρκής, η κουλτούρα κοινωνικά ανεκτική, οι πληροφορίες άνισα κατανεμημένες και τα συμβόλαια ατελή, τότε το πρόβλημα δεν είναι το ήθος αλλά η αρχιτεκτονική. Η λύση, επομένως, δεν είναι απλώς η δίωξη των υπευθύνων αλλά ο επανασχεδιασμός του πλαισίου επιδοτήσεων με αρχές διαφάνειας, απλότητας, αντικειμενικότητας και ανοιχτών δεδομένων.

Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ μάς προσφέρει μια πικρή αλλά κρίσιμη υπενθύμιση. Όταν ένα σύστημα ανταμείβει τη διαφθορά περισσότερο από την αρετή, η κοινωνία καταλήγει να γεννά ολοένα και περισσότερους διεφθαρμένους, όχι γιατί αυτοί είναι κακοί άνθρωποι αλλά γιατί είναι λογικοί παίκτες σε ένα παράλογο σύστημα.