Ψυχική Εξάντληση: Η σιωπηλή φθορά πίσω από τη λειτουργικότητα

Άρθρο στο TheOpinion της Κυριακής Λέντζιου, Κλινικής Ψυχολόγου – Ψυχοθεραπεύτριας

Υπάρχουν περίοδοι κατά τις οποίες όλα φαίνεται να κυλούν κανονικά: η καθημερινότητα διατηρείται, οι υποχρεώσεις διεκπεραιώνονται, οι σχέσεις παραμένουν ενεργές. Παρ’ όλα αυτά, κάτι μέσα σου αρχίζει να αποσύρεται. Δεν πρόκειται απαραίτητα για θλίψη ή άγχος· δεν είναι μια «κρίση» με εμφανή σημάδια, αλλά περισσότερο μια σταδιακή, σχεδόν αδιόρατη αποσύνδεση από την εσωτερική σου ζωή.

Μπορεί να απαντάς στα μηνύματα, να ανταποκρίνεσαι στις ανάγκες των άλλων, να διατηρείς την εικόνα της «κανονικότητας». Ωστόσο, μέσα σου επικρατεί ένα είδος σιωπής — όχι γαλήνης, αλλά μιας παθητικής απουσίας. Η ενεργειακή σου διαθεσιμότητα μοιάζει εξαντλημένη και κάθε νέα απαίτηση, ακόμη και η πιο απλή, φαντάζει δυσανάλογα βαριά.

«Ίσως να μην έχεις σκεφτεί ποτέ ότι είσαι εξαντλημένος/η. Δεν είχες «λόγο» να είσαι, σωστά; Δεν πέρασες κάτι τόσο τραγικό, δεν συνέβη κάτι συγκεκριμένο.

Απλώς… δεν είσαι εκεί. Δεν νιώθεις. Δεν σε αγγίζει τίποτα. Και δεν ξέρεις αν αυτό λέγεται κόπωση ή απλώς εσύ δεν είσαι “αρκετός”».

Αυτή η κατάσταση ορίζεται στην ψυχολογία ως ψυχική εξάντληση (emotional exhaustion), ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την εσωτερική εκείνη φθορά που συσσωρεύεται ύπουλα μέσα στον χρόνο, όταν το άτομο λειτουργεί συνεχώς κάτω από πίεση, χωρίς ανάπαυση, χωρίς συναισθηματική επεξεργασία και, κυρίως, χωρίς σύνδεση με τον εαυτό.

Η ψυχική εξάντληση δεν είναι απλώς κούραση – είναι διακοπή επαφής

Η ψυχική εξάντληση αποτελεί το κεντρικό χαρακτηριστικό του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout), σύμφωνα με τη θεωρητική πρόταση της Maslach (Maslach & Leiter, 2016). Ωστόσο, το φαινόμενο επεκτείνεται πολύ πέρα από τον εργασιακό χώρο: μπορεί να προκύψει μέσα στις διαπροσωπικές σχέσεις, στην οικογενειακή φροντίδα, σε επαναλαμβανόμενα πρότυπα αυτοθυσίας ή μέσα από μια υπαρξιακή εμπειρία αδυναμίας να βιώσεις νόημα.

Η ουσία της ψυχικής εξάντλησης βρίσκεται στην απώλεια της ικανότητας για συναισθηματική εμπλοκή, για εσωτερική επεξεργασία και δημιουργική ανταπόκριση στην εμπειρία. Το άτομο μπορεί να συνεχίζει να λειτουργεί εξωτερικά, αλλά ψυχικά βρίσκεται σε κατάσταση αποστασιοποίησης, παραίτησης ή μουδιάσματος.

Νευροφυσιολογικοί μηχανισμοί: Τι κάνει το σώμα όταν η ψυχή δεν αντέχει άλλο;

Σε νευροβιολογικό επίπεδο, η ψυχική εξάντληση αντιστοιχεί σε μια παρατεταμένη ενεργοποίηση του άξονα HPA (Hypothalamic–Pituitary–Adrenal axis), που οδηγεί σε υπερδιέγερση και τελικά σε εξάντληση του οργανισμού. Όταν το σώμα δεν βρίσκει τρόπο να αποκαταστήσει την ομοιόστασή του, εισέρχεται σε κατάσταση «απενεργοποίησης» μέσω μηχανισμών επιβίωσης.

Η θεωρία Polyvagal του Stephen Porges (2011) προσφέρει ένα εξαιρετικά χρήσιμο πλαίσιο κατανόησης: σε περιόδους συνεχούς απειλής — η οποία δεν είναι πάντα ορατή ή εξωτερική, αλλά συχνά βιώνεται ως εσωτερική, υπαρξιακή πίεση — το παρασυμπαθητικό σύστημα ενεργοποιεί την απόσυρση και το «πάγωμα» (freeze response). Το άτομο βιώνει ένα είδος εσωτερικής αποσύνδεσης, όχι γιατί δεν ενδιαφέρεται ή δεν προσπαθεί, αλλά επειδή το νευρικό του σύστημα έχει φτάσει στα όρια αντοχής του.

«Αν έχεις βρεθεί σε εκείνη τη φάση που κοιτάς τα μηνύματα και δεν έχεις καμία απολύτως διάθεση να απαντήσεις — όχι από αδιαφορία αλλά γιατί δεν έχεις μέσα σου το ελάχιστο ψυχικό στήριγμα για να συνδεθείς — τότε, έχεις ήδη νιώσει τι σημαίνει freeze. Όχι παγωμάρα. Απώλεια επαφής».

 

Ψυχοδυναμικές ρίζες και πρώιμη εσωτερίκευση του “πρέπει να αντέχω”

Η ψυχική εξάντληση δεν εμφανίζεται μόνο ως αποτέλεσμα εξωτερικών περιστάσεων. Πολύ συχνά, έχει τις ρίζες της σε πρώιμες ψυχικές δομές, που σχηματίστηκαν σε περιβάλλοντα όπου η φροντίδα συνοδευόταν από όρους ή όπου η αυθεντική έκφραση του παιδιού δεν βρήκε ασφαλή τόπο να υπάρξει.

«Όταν έχεις μάθει από παιδί να αντέχεις, η λέξη “ανάγκη” κουβαλά ντροπή. Το να ζητήσεις φροντίδα ή να παραδεχτείς ότι κουράστηκες, καταγράφεται μέσα σου ως αποτυχία. Κι έτσι χτίζεις έναν εαυτό που τα κάνει όλα — αλλά κάποια στιγμή, σε αφήνει εκείνος πρώτος».

Το παιδί που μαθαίνει ότι η αποδοχή εξαρτάται από τη συμμόρφωση, την απόδοση, τη σιωπή ή τη φροντίδα των άλλων, διαμορφώνει έναν ενήλικο εαυτό που συνεχίζει να επιβιώνει μέσα από την υπεραντοχή. Αυτό το εσωτερικευμένο “πρέπει να αντέχω” λειτουργεί αρχικά ως στρατηγική προσαρμογής, αλλά στο βάθος του χρόνου οδηγεί σε εσωτερική αποξένωση.

Ο Winnicott (1965) ονομάζει αυτή τη διεργασία «ψευδές Εγώ»: μια επιφάνεια λειτουργικότητας που αναπτύσσεται για να προστατεύσει τον αυθεντικό εαυτό από την απόρριψη, αλλά μακροπρόθεσμα προκαλεί βαθύ αίσθημα κενού και απώλειας της ταυτότητας. Η εξάντληση εμφανίζεται όταν ακόμη και αυτό το ψευδές Εγώ δεν έχει πια την ενέργεια να υποστηρίζει την επιβίωση.

Σημάδια που συχνά παραβλέπονται

Τα συμπτώματα της ψυχικής εξάντλησης δεν είναι πάντα εύκολα αναγνωρίσιμα, ακριβώς επειδή ενσωματώνονται στο “κανονικό” της λειτουργικότητας:

• Μια σταδιακή συναισθηματική απονέκρωση, όπου χαρές και λύπες φαίνονται ισοπεδωμένες.
• Αδυναμία εσωτερικής παρουσίας, ακόμα και σε όσα κάποτε είχαν σημασία.
• Αντίσταση στη σύνδεση: η επικοινωνία με άλλους απαιτεί προσπάθεια, ενώ η μοναχικότητα δεν είναι επιθυμητή, αλλά ανακούφιση.
• Δυσκολία στη λήψη αποφάσεων, όχι από διστακτικότητα, αλλά από απουσία εσωτερικού στίγματος.

Το πρόβλημα δεν είναι η κούραση. Είναι ότι έχει χαθεί η πρόσβαση στο γιατί κάνεις αυτά που κάνεις.

Αν νιώθεις πως περπατάς, μιλάς, γελάς — αλλά τίποτα από όλα αυτά δεν σε αγγίζει — δεν είσαι τρελός/ή. Είσαι κουρασμένος. Και όχι επιφανειακά. Είσαι βαθιά, ανθρώπινα εξαντλημένος/η.

 

Η εξουθένωση ως υπαρξιακός κόμβος: Και τώρα τι;

Η ψυχική εξάντληση αποτελεί μια κρίσιμη υπαρξιακή καμπή. Όταν το παλιό μοντέλο του να είσαι “λειτουργικός” δεν σε κρατά πια, όταν το σώμα και η ψυχή σου έχουν σταματήσει να ανταποκρίνονται, τότε τίθεται το ερώτημα:

“Τι μένει, αν πάψω να κάνω όλα αυτά που με κρατούν όρθιο/όρθια;”

«Ποιος είμαι, αν δεν κάνω όλα όσα με κρατούν όρθιο/όρθια;”

Ίσως δεν είναι τυχαίο που διαβάζεις αυτό το κείμενο. Ίσως κάτι μέσα σου ήδη αναγνώρισε ένα σήμα κινδύνου. Και ίσως τώρα, για πρώτη φορά, να έχεις το δικαίωμα να το ακούσεις — χωρίς να το αγνοήσεις ξανά».

Είναι ακριβώς αυτό το ερώτημα που καθιστά την ψυχοθεραπεία πολύτιμη. Όχι ως σύνολο οδηγιών ή απαντήσεων, αλλά ως χώρος συνάντησης με εκείνα τα μέρη σου που έχουν σιωπήσει για χρόνια. Η θεραπευτική σχέση μπορεί να προσφέρει ασφάλεια, κατοπτρισμό και υπομονή, ώστε η επανασύνδεση με το αληθινό σου στίγμα να μην είναι απειλητική, αλλά λυτρωτική.

Κλείνοντας

Η ψυχική εξάντληση δεν είναι αποτυχία. Είναι το κατανοητό και σε μεγάλο βαθμό προβλέψιμο αποτέλεσμα του να προσπαθείς υπερβολικά, για υπερβολικά μεγάλο διάστημα, χωρίς επαρκή σύνδεση με την εσωτερική σου αλήθεια. Είναι το σώμα και η ψυχή σου που επιλέγουν να σε προστατεύσουν, όχι από εξωτερικές πιέσεις, αλλά από το ίδιο σου το παρελθόν, που συνέχισε να ζητά υπεραντοχή χωρίς φροντίδα.

Η φράση «είμαι καλά» δεν σημαίνει πάντα κάτι. Μερικές φορές είναι το αντίθετο της αλήθειας. Και είναι εκείνες οι στιγμές, που το πιο γενναίο βήμα δεν είναι να συνεχίσεις — αλλά να σταματήσεις, να αναπνεύσεις, να στραφείς προς τα μέσα.

Κυριακή Λέντζιου

Κλινική Ψυχολόγος BSc, MSc, PhD©  – Ψυχοθεραπεύτρια

www.therapiamind.com

Facebook: Kiki Lentziou

Instagram: TherapiaMind & Kiki Lentziou

TikTok: Kiki Lentziou

Βιβλιογραφία

Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Burnout. In Stress: Concepts, Cognition, Emotion, and Behavior. Elsevier.

Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory: Neurophysiological Foundations of Emotions, Attachment, Communication, and Self-Regulation. Norton.

Winnicott, D. W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment. Hogarth Press.

Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books.

Freud, S. (1923). The Ego and the Id. Standard Edition.

Yalom, I. D. (1980). Existential Psychotherapy. Basic Books.