Όλες οι περιφέρειες της Ελλάδας με διαρθρωτικά ελλείμματα και υψηλό κόστος ζωής
Τι αποκαλύπτει η νέα Τυπολογία R-map του προγράμματος Horizon Europe για τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες στην τηλεργασία με συμμετοχή 20.000 Ευρωπαίων. Γράφουν οι Κέλλυ Πασματζή, Παύλος Κόλιας, Ειρήνη Κέλμαλη
theopinion
Αν και η εξ αποστάσεως εργασία προϋπήρχε της πανδημίας, o Covid-19 και τα διαδοχικά lockdowns ανέτρεψαν ριζικά το τοπίο, επιταχύνοντας τη μαζική εξάπλωση της τηλεργασίας. Σε πολλές περιπτώσεις εφαρμόστηκε άναρχα, αναδεικνύοντας κενά σε πολιτικά, νομικά και εργασιακά πλαίσια, καθώς και ανισότητες σε υλικοτεχνικές υποδομές, δημιουργώντας παράλληλα την ανάγκη για ριζικές αλλαγές στον τρόπο και στο πλαίσιο εφαρμογής της.
Το R-Map (Mapping, Understanding, Assessing and Predicting the Effects of Remote Working Arrangements in Urban and Rural Areas) είναι ένα ευρωπαϊκό ερευνητικό έργο του προγράμματος Horizon Europe, στο οποίο συνεργάζονται πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα και κοινωνικοί φορείς από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Στόχος του είναι να μελετήσει σε βάθος τον τρόπο με τον οποίο η τηλεργασία επηρεάζει τις κοινωνικές, οικονομικές και χωρικές ανισότητες μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών, αλλά και να προτείνει πολιτικές που θα αξιοποιούν τα οφέλη της εξ αποστάσεως εργασίας για μια πιο ισορροπημένη ανάπτυξη. Ανάμεσα στους βασικούς εταίρους συγκαταλέγονται τόσο το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης όσο και το Κέντρο Ερευνών Νοτιοανατολικής Ευρώπης (SEERC), το οποίο συντονίζει τμήμα της ανάλυσης και της τυπολογικής χαρτογράφησης των ευρωπαϊκών περιφερειών. Αυτή η καινοτόμος τυπολογία ανέδειξε έξι ομάδες ευρωπαϊκών περιφερειών ως εξής:
Ομάδα 1: Περιφέρειες Υψηλής Απόδοσης
Ομάδα 2: Περιφέρειες Υψηλού Εισοδήματος και Χαμηλής Ανάπτυξης
Ομάδα 3: Περιφέρειες με Διαρθρωτικά Ελλείμματα και Υψηλό Κόστος Ζωής
Ομάδα 4: Περιφέρειες Μεσαίας Κατηγορίας με Χαμηλούς Δείκτες Ανάπτυξης
Ομάδα 5: Περιφέρειες με Υψηλή Δημογραφική/Επιχειρηματική Δραστηριότητα και Διαρθρωτικά Ελλείμματα
Ομάδα 6: Περιφέρειες με Αναπτυγμένες Υποδομές και Αρνητικούς Κοινωνικούς Δείκτες
Μια νέα μορφή κοινωνικής γεωγραφίας
Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι περιφέρειες με υψηλότερα μορφωτικά επίπεδα, ισχυρή ψηφιακή συνδεσιμότητα και διαφοροποιημένες οικονομίες εμφανίζουν σαφώς υψηλότερα ποσοστά τηλεργασίας. Αντίθετα, αγροτικές ή περιθωριοποιημένες περιοχές, όπου η οικονομία βασίζεται σε χειρωνακτικές εργασίες, παρουσιάζουν περιορισμένες δυνατότητες εξ αποστάσεως απασχόλησης. Η μελέτη αναδεικνύει έτσι μια νέα μορφή χωρικής ανισότητας: τη «γεωγραφία της τηλεργασίας». Όπως η βιομηχανική ανάπτυξη δημιούργησε διαχωρισμούς ανάμεσα σε βιομηχανικές και αγροτικές περιοχές, έτσι σήμερα η τηλεργασία δημιουργεί διαχωρισμούς ανάμεσα σε ψηφιακά ώριμες και ψηφιακά αποκλεισμένες περιφέρειες.
Τι γίνεται στην Ελλάδα;
‘Ολες οι περιφέρειες της Ελλάδας ανήκουν στην Ομάδα των περιφερειών με διαρθρωτικά ελλείμματα και υψηλό κόστος ζωής. Εφαρμόζοντας το μοντέλο αποκλειστικά σε πανελλαδικό επίπεδο, η έρευνα ανέδειξε αρκετές διαφοροποιήσεις, με τη χώρα μας να αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ευδιάκριτων εσωτερικών ανισοτήτων στην τηλεργασία. Τα αστικά κέντρα (π.χ. Αθήνα και Θεσσαλονίκη), συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό τηλεργαζομένων, κυρίως σε επαγγέλματα υψηλής εξειδίκευσης ή στον τομέα των υπηρεσιών. Αντιθέτως, τα περισσότερα νησιά και οι ορεινές περιοχές παρουσιάζουν ελάχιστες ευκαιρίες τηλεργασίας, είτε λόγω ελλιπούς συνδεσιμότητας είτε λόγω της φύσης των επαγγελμάτων που κυριαρχούν εκεί. Οι αγροτικές περιοχές της Βόρειας και Δυτικής Ελλάδας εμφανίζουν χαμηλούς δείκτες απασχόλησης και γήρανση πληθυσμού, με αρκετές να χάνουν μόνιμους κατοίκους. Η Αττική, όπως ήταν αναμενόμενο, καταγράφει την υψηλότερη οικονομική και ψηφιακή επίδοση, με ισχυρή απασχόληση και ανεπτυγμένες υποδομές. Η Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου ξεχωρίζουν για τον τουρισμό, αν και η τηλεργασία παραμένει περιορισμένη. Τέλος, η Θεσσαλονίκη λειτουργεί ως οικονομικός κόμβος της Βόρειας Ελλάδας, χωρίς ωστόσο σημαντική στροφή προς την εξ αποστάσεως εργασία.
Η Ευρώπη μετά την πανδημία και το μέλλον της τηλεργασίας
Η παρούσα τυπολογία μπορεί να λειτουργήσει ως πολύτιμο εργαλείο για τη χάραξη πολιτικών που θα μειώσουν αυτό το χάσμα. Η ενίσχυση των ψηφιακών υποδομών, η εκπαίδευση στις ψηφιακές δεξιότητες και η παροχή κινήτρων σε επιχειρήσεις για αποκέντρωση μπορούν να μετατρέψουν την τηλεργασία σε μοχλό περιφερειακής ανάπτυξης. Αν αξιοποιηθεί σωστά, δηλαδή, θα μπορούσε να συμβάλει στην αναζωογόνηση της υπαίθρου, προσφέροντας ευκαιρίες απασχόλησης χωρίς ανάγκη μετακίνησης προς τα μεγάλα αστικά κέντρα.
Η χαρτογράφηση της τηλεργασίας που επιχειρεί η R-Map Τυπολογία έχει ευρύτερη σημασία για το μέλλον της Ευρώπης. Καθώς οι οικονομίες κινούνται προς περισσότερο ψηφιακές και ευέλικτες μορφές απασχόλησης, η γνώση των χωρικών και κοινωνικών ανισοτήτων είναι κρίσιμη για τη διαμόρφωση μιας δίκαιης μετάβασης με την τηλεργασία να αποτελεί εργαλείο κοινωνικής ενσωμάτωσης – εφόσον βέβαια συνοδεύεται από τις κατάλληλες πολιτικές. Και για την Ελλάδα, η συμμετοχή σε τέτοιες ερευνητικές πρωτοβουλίες προσφέρει όχι μόνο δεδομένα, αλλά και μια προοπτική αναστοχασμού: πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε την τηλεργασία χωρίς να εντείνουμε τις ανισότητες; Πώς μπορεί η τεχνολογία να γίνει όχημα κοινωνικής συνοχής και όχι εργαλείο αποκλεισμού;