Η εξωτερική πολιτική πέρα από τις εντυπώσεις της σημειολογίας

Αρθρογραφεί στο TheOpinion ο Διονύσης Μαγουλάς, Πολιτικός Επιστήμονας

Για μεγάλο μέρος της χθεσινής ημέρας η δημόσια συζήτηση στο ελληνικό διαδίκτυο είχε εστιάσει με ένταση στη θέση του Κυριάκου Μητσοτάκη στις δύο αναμνηστικές φωτογραφίες της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ στη Χάγη. Πολλοί σχολίασαν πώς ο πρωθυπουργός βρέθηκε πιο κεντρικά στη δεύτερη φωτογραφία σε σχέση με την πρώτη, το πρωί, αποδίδοντας στη θέση αυτή συμβολικές ερμηνείες για τη διεθνή θέση της Ελλάδας και την πολιτική της επιτυχία ή αποτυχία. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που αξίζει να σταθεί και να αναλύσει κανείς πέρα από την επιφάνεια, γιατί αποκαλύπτει πολλά για τον τρόπο που γίνεται αντιληπτή η πολιτική και ειδικά οι διεθνείς σχέσεις στη χώρα μας.

Ο Γάλλος φιλόσοφος και σημειολόγος Ρολάν Μπάρτ έχει δείξει μέσα από το έργο του, και κυρίως μέσα από το βιβλίο του Μυθολογίες, πώς οι εικόνες στην αστική κοινωνία δεν είναι απλά απεικονίσεις της πραγματικότητας, αλλά κατασκευάζουν «μύθους». Δηλαδή, μετατρέπονται σε σύμβολα που φέρουν μια ιδεολογική λειτουργία. Μια φωτογραφία, λοιπόν, δεν είναι απλώς μια στιγμιαία καταγραφή, αλλά ένα σύνθετο σύστημα σημείων που παράγει νόημα πέρα από το οπτικό της περιεχόμενο. Στην περίπτωση της Συνόδου του ΝΑΤΟ, η θέση του Κυριάκου Μητσοτάκη στο κάδρο, έφτασε να αναχθεί σε σύμβολο πολιτικής ισχύος ή απομόνωσης. Αυτή η σημασιοδότηση, ωστόσο, είναι περισσότερο αποτέλεσμα μυθοποίησης παρά ουσιαστικής ανάλυσης.

Η εικόνα και το κάδρο, που είναι συχνά προϊόν τεχνικών ή και τυχαίων παραγόντων, αναγορεύονται σε «σημεία» που προδίδουν μια ψευδή αφήγηση για την εξωτερική πολιτική της χώρας. Ο ίδιος ο Μπάρτ θα υποστήριζε ότι αυτές οι ερμηνείες δεν αφορούν την πραγματική γεωπολιτική δυναμική, αλλά μια πολιτική μυθολογία που ικανοποιεί την ανάγκη για ορατές και χειροπιαστές αποδείξεις δύναμης και επιρροής.

Από την άλλη, ο Ουμπέρτο Έκο, που ασχολήθηκε εκτενώς με τη θεωρία της σημειολογίας και τη λειτουργία της μαζικής κουλτούρας, μας προειδοποιεί για την παγίδα της υπερερμηνείας. Ένα σύμβολο, μια εικόνα ή ένα κείμενο που ανοίγει σε άπειρες ερμηνείες συχνά καταλήγει να μην σημαίνει τίποτα συγκεκριμένο. Αυτή η τάση είναι εμφανής στην πρόσφατη ελληνική συζήτηση, όπου κάθε μικρή λεπτομέρεια στη φωτογραφία — από τη θέση του Μητσοτάκη μέχρι την απόσταση από άλλους ηγέτες — υπερφορτίζεται με πολιτικό νόημα, χωρίς να λαμβάνει υπόψη το ευρύτερο και πολύ πιο σύνθετο πλαίσιο.

Με άλλα λόγια, η δημόσια συζήτηση έχει πέσει θύμα ενός σημειολογικού υπερκαταναλωτισμού: η πολιτική απομειώνεται σε ανάγνωση μιας στιγμιαίας εικόνας, που δεν αντανακλά ούτε τις συμμαχικές ισορροπίες, ούτε τις στρατηγικές επιλογές. Το αποτέλεσμα είναι μια πολιτική θεαματικότητα που ικανοποιεί κυρίως το θυμικό και όχι τη λογική.

Η πραγματική θέση της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και στον ευρύτερο διεθνή στίβο δεν κρίνεται από το αν ο πρωθυπουργός βρίσκεται πιο κεντρικά ή πιο περιφερειακά σε μια φωτογραφία, αλλά από την πολιτική συνέπεια και τη στρατηγική ωριμότητα που επιδεικνύει η χώρα στα κρίσιμα ζητήματα. Η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει καταφέρει να αναβαθμίσει σταθερά το γεωπολιτικό της ρόλο στην Ανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, μέσα από αποφασιστικές πρωτοβουλίες στην άμυνα και τη διπλωματία.

Η τάση να εστιάζεται αποκλειστικά στην «κεντρικότητα» ή την «απομόνωση» ενός ηγέτη σε μια φωτογραφία, καταδεικνύει μια πολιτική κουλτούρα όπου το θέαμα υποκαθιστά την ουσία. Πρόκειται για μια μορφή πολιτικής κατανάλωσης που ικανοποιεί την ανάγκη για άμεσα ορατά «αποδεικτικά» στοιχεία, αλλά τελικά αποπροσανατολίζει από τη βαθύτερη συζήτηση για τις γεωπολιτικές προκλήσεις και τις εθνικές στρατηγικές.

Μια ώριμη δημόσια σφαίρα οφείλει να ξεπεράσει αυτή την παγίδα. Η εξωτερική πολιτική και η θέση της χώρας δεν κρίνεται ούτε από τη σκηνοθεσία μιας φωτογραφίας ούτε από τον τρόπο που οι παρευρισκόμενοι ηγέτες στοιχίζονται στο πλαίσιο μιας στιγμής. Κρίνεται από τα σημαντικά. Από το αν λαμβάνεται υπόψη ο λόγος της Ελλάδας και αν προωθούνται τα εθνικά συμφέροντα της χώρας, στην αναβάθμιση της συλλογικής άμυνας, την αποτροπή των ξένων απειλών ή την αντιμετώπιση των παράνομων δικτύων διακινητών μεταναστών στη Μεσόγειο.

Συνεπώς, όλοι θα κερδίσουμε αν αντισταθούμε στην «σημειολογία του τίποτα». Αφήνοντας πίσω υπερερμηνείες επιφανειακών σημάτων και στρέφοντας την προσοχή  στην ουσία, στην πραγματική γεωπολιτική και διπλωματική δουλειά που καθορίζει τη θέση της χώρας μας στον κόσμο. Τότε μόνο η πολιτική κουλτούρα μας θα ωριμάσει και θα σταματήσει να συγχέει την εικόνα με την πραγματικότητα, το θέαμα με τη στρατηγική.