Πετρέλαιο, κυρώσεις και επιρροή: Η νέα σκιά του Ιράν και ο παγκόσμιος αντίκτυπος
Το νέο κύμα κυρώσεων αναμένεται να εντείνει την εξάρτηση αγορών, όπως η κινεζική και η ινδική, από ανεπίσημα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας.
Διονύσης Ασημιάδης
Σε γεωπολιτικό επίπεδο, οι νέες κυρώσεις των ΗΠΑ δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την Ανατολική Μεσόγειο και κατ’ επέκταση την Ελλάδα.
Η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, υπό την ηγεσία του Ντόναλντ Τραμπ, ανακοίνωσε στις 30 Ιουλίου 2025 το μεγαλύτερο μέχρι στιγμής πακέτο κυρώσεων κατά του Ιράν από την επανεκλογή του. Στόχος είναι μια εκτεταμένη επιχειρηματική αυτοκρατορία που φέρεται να ελέγχει ο Mohammad Hossein Shamkhani, γιος του Αλί Σαμχάνι, πρώην επικεφαλής του Ανώτατου Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας του Ιράν και στενός συνεργάτης του Ανώτατου Ηγέτη Αλί Χαμενεΐ. Σύμφωνα με το αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών, η αυτοκρατορία αυτή δραστηριοποιείται κυρίως στον τομέα της μεταφοράς και πώλησης ιρανικού πετρελαίου, παρακάμπτοντας το υφιστάμενο καθεστώς κυρώσεων μέσω ενός περίπλοκου δικτύου εταιρειών, δεξαμενόπλοιων και τραπεζικών συναλλαγών με τελικούς αποδέκτες κυρίως στην Κίνα, αλλά και στη Συρία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Μαλαισία.
Οι αμερικανικές αρχές εντόπισαν περισσότερες από 50 ναυτιλιακές εταιρείες και τουλάχιστον 17 πλοία που συμμετείχαν στην παράνομη μεταφορά πετρελαίου, συχνά υπό σημαίες τρίτων χωρών ή με παραποιημένα έγγραφα, αλλά και δεκάδες υπεράκτιες εταιρείες που φέρεται να χρησιμοποιούνταν για το ξέπλυμα των εσόδων. Το συνολικό ύψος των συναλλαγών που αποδίδονται στο δίκτυο Shamkhani ξεπερνά τα 30 δισεκατομμύρια δολάρια σε διάστημα δύο ετών. Ένα μεγάλο μέρος αυτών των χρημάτων, σύμφωνα πάντα με την Ουάσιγκτον, κατευθυνόταν στην ενίσχυση των Φρουρών της Επανάστασης, σε εξοπλιστικά προγράμματα πυραυλικής τεχνολογίας και σε οργανώσεις όπως η Χεζμπολάχ και η Χαμάς.
Η απόφαση των ΗΠΑ έρχεται σε συνέχεια των αποκαλύψεων ότι το συγκεκριμένο δίκτυο είχε στενές συνεργασίες με ρωσικά σχήματα μεταφοράς ενέργειας, τα οποία επίσης προσπαθούν να παρακάμψουν τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Εταιρείες-βιτρίνες που χρησιμοποιούνται από το δίκτυο Shamkhani είχαν επανειλημμένα εντοπιστεί σε κοινές επιχειρήσεις με πλοία του ρωσικού « shadow fleet», δηλαδή του άτυπου και αδιαφανούς στόλου που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια για να μεταφέρει ρωσικό πετρέλαιο υπό καθεστώς κυρώσεων. Οι πρακτικές αυτές περιλαμβάνουν αλλαγές σημαίας, χρήση παλαιωμένων πλοίων χωρίς ασφαλιστική κάλυψη και διαδρομές υψηλού κινδύνου, όπως έχει φανεί από σειρά περιστατικών σε Κερτς, Λιβύη και ανατολική Μεσόγειο. Η ευρωπαϊκή υπηρεσία OLAF έχει ήδη εκδώσει έκθεση στην οποία αναφέρει τη «διαπλοκή των ιρανικών και ρωσικών συμφερόντων μέσω ναυτιλιακών κόμβων στον Περσικό και στον Ινδικό Ωκεανό», με ιδιαίτερη ανησυχία για τις συνέπειες ασφαλείας και περιβαλλοντικού κινδύνου. Ο ιρανικός μηχανισμός εξαγωγών φαίνεται πως όχι μόνο υιοθετεί τεχνικές που πρώτος δοκίμασε ο shadow fleet της Ρωσίας, αλλά και ενισχύει έναν παράλληλο θαλάσσιο δίαυλο πετρελαίου, ο οποίος λειτουργεί έξω από τη θεσμική εποπτεία και διαμορφώνει νέο επίπεδο γεωπολιτικού ανταγωνισμού.
Η κυβέρνηση Τραμπ δήλωσε πως στόχος δεν είναι η διατάραξη των αγορών ενέργειας, αλλά ο στραγγαλισμός των εσόδων που επιτρέπουν στο Ιράν να χρηματοδοτεί το στρατιωτικό του πρόγραμμα και την περιφερειακή του επιρροή. Το πακέτο κυρώσεων περιλαμβάνει πάγωμα περιουσιακών στοιχείων, απαγόρευση πρόσβασης στο δολάριο και αποκλεισμό από το αμερικανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα για πάνω από 115 πρόσωπα και νομικές οντότητες. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, σε ξεχωριστή ανακοίνωση, επιβεβαίωσε ότι βρίσκεται σε “συντονισμό” με τις ΗΠΑ και έχει ήδη προσθέσει τον Mohammad Hossein Shamkhani στη δική της λίστα κυρώσεων από τον Ιούνιο.
Η Τεχεράνη, από την πλευρά της, καταγγέλλει την απόφαση ως «πράξη οικονομικού πολέμου» και δηλώνει πως δεν πρόκειται να υποχωρήσει απέναντι σε «εκβιασμούς». Εκπρόσωπος του ιρανικού Υπουργείου Εξωτερικών ανέφερε ότι η Δύση χρησιμοποιεί το εργαλείο των κυρώσεων όχι για την προώθηση της ειρήνης, αλλά για την επιβολή της γεωπολιτικής της βούλησης. Παράλληλα, ιρανικά κρατικά μέσα ενημέρωσης έκαναν λόγο για «στοχοποίηση με βάση οικογενειακές σχέσεις» και επιχείρησαν να υποβαθμίσουν τον ρόλο του Shamkhani στις σχετικές επιχειρήσεις. Ωστόσο, ανεξάρτητες αναλύσεις από ινστιτούτα οικονομικής παρακολούθησης δείχνουν ότι οι εταιρείες του έχουν δεσπόζουσα θέση στις ιρανικές εξαγωγές ενέργειας, παρά την ύπαρξη επίσημων κρατικών καναλιών.
Σε γεωπολιτικό επίπεδο, η εξέλιξη αυτή δεν αφήνει ανεπηρέαστη την Ανατολική Μεσόγειο και κατ’ επέκταση την Ελλάδα. Το νέο κύμα κυρώσεων αναμένεται να εντείνει την εξάρτηση αγορών, όπως η κινεζική και η ινδική, από ανεπίσημα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει ανακατατάξεις στις θαλάσσιες διαδρομές και στον παγκόσμιο χάρτη logistics. Η Ελλάδα, με στόλο που ελέγχει σχεδόν το 20% της παγκόσμιας χωρητικότητας δεξαμενόπλοιων, ενδέχεται να δεχθεί αυξημένο έλεγχο από τις αμερικανικές και ευρωπαϊκές αρχές για τυχόν συμμετοχή ελληνικών ναυτιλιακών εταιρειών — άμεση ή έμμεση — σε μεταφορές ιρανικού ή ρωσικού πετρελαίου.
Παράλληλα, το ενεργειακό κενό που δημιουργείται από τη συρρίκνωση των ιρανικών εξαγωγών ενισχύει τις ευκαιρίες για χώρες όπως η Ελλάδα, τόσο στον τομέα της αποθήκευσης LNG όσο και της συμμετοχής σε νέες διαδρομές μεταφοράς από την Ανατολική Μεσόγειο προς την Κεντρική Ευρώπη. Η αυξανόμενη πίεση προς το Ιράν και η γενικότερη πόλωση στον Περσικό Κόλπο αναμένεται να οδηγήσει σε άνοδο τις διεθνείς τιμές πετρελαίου, επηρεάζοντας άμεσα το κόστος ενέργειας και μεταφορών στην Ελλάδα. Την ίδια στιγμή, η Αθήνα καλείται να διαχειριστεί ισορροπίες με χώρες του Κόλπου, των οποίων η γεωπολιτική ευαισθησία αυξάνεται, όπως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και η Σαουδική Αραβία — παραδοσιακοί εταίροι της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής.
Η δυναμική αυτή απαιτεί προσοχή. Η Ελλάδα, ως μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ αλλά και ως ναυτιλιακή υπερδύναμη με βαθιές οικονομικές σχέσεις στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, καλείται να κινηθεί με ψυχραιμία και ευθυκρισία, διασφαλίζοντας τόσο τη συμμόρφωση με τις διεθνείς κυρώσεις όσο και τα εθνικά της συμφέροντα σε ένα όλο και πιο ρευστό γεωοικονομικό περιβάλλον.