«Αφού δεν μίλησε κάτι… κρύβει»

Το δικαίωμα να μην… αυτοενοχοποιηθείς, είναι μία από τις πιο βασικές εγγυήσεις του κράτους δικαίου. Σημαίνει απλά ότι κανείς δεν μπορεί να σε υποχρεώσει να πεις κάτι που θα σε βάλει σε ποινικό κίνδυνο, δηλαδή να σε κάνει να φανείς ένοχος για κάποιο αδίκημα.

Στην Ελλάδα, όπως και σε κάθε πολιτισμένη χώρα, όταν είσαι κατηγορούμενος ή ύποπτος σε ποινική υπόθεση, είτε στην αστυνομία, είτε στην προανάκριση, είτε στην ανάκριση, είτε στη δίκη, έχεις απόλυτο δικαίωμα να μη μιλήσεις καθόλου ή να περιοριστείς στο «δεν απαντώ». Κανείς δεν μπορεί να σε πιέσει να ομολογήσεις ή να δώσεις εξηγήσεις, και το πιο σημαντικό είναι ότι η σιωπή σου δεν επιτρέπεται να ερμηνευτεί ως ένοχη συμπεριφορά. Το δικαστήριο δεν μπορεί να πει «αφού δεν μίλησε, κάτι κρύβει». Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να μιλάει μόνο ο δικηγόρος σου, ενώ εσύ παραμένεις σιωπηλός σε όλη τη διαδικασία. Η κατάσταση αλλάζει όταν καλείσαι ως απλός μάρτυρας, δηλαδή όταν δεν κατηγορείσαι εσύ, αλλά ζητούν να πεις τι είδες ή τι ξέρεις για μια υπόθεση. Εκεί είσαι υποχρεωμένος να εμφανιστείς και να καταθέσεις την αλήθεια. Αν πεις ψέματα ή αρνηθείς να μιλήσεις χωρίς σοβαρό λόγο, μπορεί να διωχθείς για ψευδομαρτυρία ή απείθεια. Υπάρχει όμως μια σημαντική εξαίρεση: αν μία συγκεκριμένη ερώτηση μπορεί να ενοχοποιήσει εσένα τον ίδιο ή πολύ κοντινό σου συγγενή, όπως σύζυγο, παιδιά, γονείς ή αδέρφια, τότε έχεις το δικαίωμα να αρνηθείς να απαντήσεις ακριβώς σε εκείνο το σημείο, επικαλούμενος το δικαίωμα μη αυτοενοχοποίησης.

Μάρτυρας ή κατηγορούμενος;

Το ίδιο ακριβώς σύστημα ισχύει και στις εξεταστικές επιτροπές της Βουλής. Όταν κάποιος καλείται ως μάρτυρας, πρέπει να εμφανιστεί και να καταθέσει, μπορεί όμως να αρνηθεί να απαντήσει σε ερωτήσεις που τον ενοχοποιούν ή ενοχοποιούν στενούς συγγενείς του. Αντίθετα, όταν ένα πρόσωπο καλείται ως «υπό εξέταση», δηλαδή πρακτικά με την ιδιότητα του ερευνώμενου ή του πολιτικά υπόλογου τότε έχει πλήρες δικαίωμα σιωπής, ακριβώς όπως ένας κατηγορούμενος σε ποινική δίκη. Με λίγα λόγια, αν είσαι κατηγορούμενος ή ύποπτος, μπορείς να σιωπάς παντού και για όλα. Αν είσαι μάρτυρας, πρέπει να μιλάς, εκτός από τις περιπτώσεις που η απάντησή σου θα σε βλάψει εσένα ή τους πολύ κοντινούς σου ανθρώπους. Αυτή η διάκριση είναι θεμελιώδης για να μην μπορεί ποτέ το κράτος να σε αναγκάσει να υπογράψεις μόνος σου την καταδίκη σου.

Παραδείγματα δικών με… σιωπές

Σε μια ποινική υπόθεση για οικονομικό έγκλημα, ο κατηγορούμενος επέλεξε να σιωπήσει πλήρως κατά την απολογία του στον ανακριτή και δεν απάντησε σε καμία ερώτηση. Το δικαστήριο έκρινε ότι δεν υπήρχε καμία υποχρέωση του δικαστή να του υπενθυμίσει ξανά το δικαίωμα σιωπής, γιατί αυτό προκύπτει απευθείας από τον νόμο, και η σιωπή του δεν επιτρεπόταν να χρησιμοποιηθεί εις βάρος του για να στοιχειοθετηθεί η ενοχή του. Η υπόθεση προχώρησε μόνο με τα υπόλοιπα αποδεικτικά στοιχεία. Σε άλλη δίκη, ο κατηγορούμενος κράτησε σιωπή σε όλη τη διάρκεια της κύριας ανάκρισης και της ακροαματικής διαδικασίας. Το Ανώτατο Δικαστήριο διευκρίνισε ότι η σιωπή προστατεύεται απολύτως μέχρι την απόφαση για την ενοχή, δεν μπορεί να θεωρηθεί ένοχη συμπεριφορά και δεν επιτρέπεται να αξιολογηθεί αρνητικά από το δικαστήριο. Μόνο αφού κρίθηκε ένοχος, το δικαστήριο μπόρεσε να λάβει υπόψη του άλλα στοιχεία για την επιμέτρηση της ποινής και τα ελαφρυντικά. Σε υπόθεση απάτης, ο κατηγορούμενος αρνήθηκε να δώσει οποιαδήποτε εξήγηση κατά την προανάκριση και την κύρια ανάκριση. Όταν η υπόθεση έφτασε στον Άρειο Πάγο, αποφασίστηκε ρητά ότι η σιωπή δεν αποτελεί απόδειξη ενοχής, δεν δημιουργεί τεκμήριο και δεν μπορεί να ερμηνευτεί ως παραδοχή των κατηγοριών. Η απόφαση αυτή έγινε οδηγός για δεκάδες επόμενες υποθέσεις. Σε ποινική δίκη για πλαστογραφία, ένας μάρτυρας κλήθηκε να καταθέσει, αλλά όταν ρωτήθηκε για συγκεκριμένα γεγονότα που θα τον ενοχοποιούσαν άμεσα, αρνήθηκε να απαντήσει επικαλούμενος το δικαίωμα μη αυτοενοχοποίησης. Το δικαστήριο δέχτηκε την άρνηση μόνο για εκείνες τις ερωτήσεις, ενώ τον υποχρέωσε να απαντήσει στις υπόλοιπες που δεν τον έθεταν σε κίνδυνο. Με αυτά τα παραδείγματα φαίνεται στην πράξη η βασική αρχή, όταν είσαι κατηγορούμενος ή ερευνώμενος με αυτή την ιδιότητα, η σιωπή είναι απόλυτα προστατευμένη και δεν γυρίζει μπούμερανγκ. Όταν όμως είσαι απλός μάρτυρας, η σιωπή επιτρέπεται μόνο για τις ερωτήσεις που σε εκθέτουν εσένα ή πολύ κοντινά σου πρόσωπα.

Το δικαίωμα της… Εξεταστικής

Την ίδια ώρα ο πρώην υπουργός δικαιοσύνης Χάρης Καστανίδης σε ανάρτηση του υποστήριξε ότι υπήρχε κι άλλος δρόμος, ο δρόμος του κανονισμού της Βουλής για τη βίαιη προσαγωγή όσων αρνούνται να απαντήσουν σε ερωτήματα της εξεταστικής επιτροπής. Χαρακτηριστικά έγραψε χθες “Δεν έχουν αφήσει πεδίο της νομιμότητας που να μην παραβίασαν. Το άρθρο 147 του Κανονισμού της Βουλής προβλέπει με σαφήνεια ότι τα εντάλματα βίαιης προσαγωγής υπογράφονται από τον πρόεδρο της Εξεταστικής Επιτροπής και εκτελούνται με επιμέλεια του εισαγγελέως. Ούτε αυτό σεβάστηκαν”.

ΠΗΓΕΣ: Ανάρτηση στην Εισαγγελία Εφετών Θεσσαλονίκης – Δικαίωμα της σιωπής σε https://eisefet-thess.gov.gr/1583-2022-dikaioma-siopis-toy-katigoroymenoy-ypervasi-tis-eylogis-diarkeias-tis-diadikasias — Απόφαση του Αρείου Πάγου σχετικά με το δικαίωμα της σιωπής… https://www.areiospagos.gr/nomologia/apofaseis_DISPLAY.asp?cd=E54ULlDhunLvauoRdBrjfdA8kqThj3&apof=924_2009