Μετά τις εκλογές στην Τσεχία: Η επιστροφή του Μπάμπις και η νέα ασυμμετρία στην Κεντρική Ευρώπη

Με τη νίκη του Αντρέι Μπάμπις στις βουλευτικές εκλογές της Τσεχίας το Σάββατο συνοδεύεται η επιστροφή ενός ισχυρού λαϊκιστή πολιτικού επιχειρηματία στο προσκήνιο. Αποτελεί και ένδειξη μιας βαθύτερης μετατόπισης στο πολιτικό υποσύστημα της Κεντρικής Ευρώπης, εκεί όπου η ισορροπία ανάμεσα στον φιλελεύθερο θεσμικό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στις λαϊκιστικές, εθνικιστικές αποκλίσεις γίνεται ολοένα πιο εύθραυστη. Με 34,5% των ψήφων και 80 έδρες στο κοινοβούλιο, το κίνημά του ANO καταγράφει σαφή ενίσχυση, επιβεβαιώνοντας την πολιτική επιβίωση ενός ηγέτη που πολλοί θεωρούσαν «καμένο χαρτί» μετά τις δικαστικές του περιπέτειες και την ήττα του 2021. Όμως η επιστροφή του δεν είναι μεμονωμένο τσεχικό φαινόμενο, αλλά αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης πανευρωπαϊκής τάσης.

Στην οπτική της συγκριτικής πολιτικής, η Τσεχία γίνεται ακόμη ένας κρίκος σε αυτό που ο Cas Mudde αποκαλεί «mainstreaming του λαϊκισμού» — την ομαλή ενσωμάτωση αντισυστημικών λόγων μέσα σε θεσμικά περιβάλλοντα που παλαιότερα τους απέκλειαν. Ο Μπάμπις, όπως ο Όρμπαν ή ο Φίτσο, δεν εμφανίζεται πια ως «αντισυστημικός», αλλά λειτουργεί ως ορθολογιστής διαχειριστής ενός «αντι-Βρυξελλιώτικου ρεαλισμού», αξιοποιώντας τον πληθωρισμό, το κόστος ζωής και την κόπωση του εκλογικού σώματος από τον πόλεμο στην Ουκρανία ως εσωτερικά πολιτικά καύσιμα. Η Τσεχία, που επί πρωθυπουργίας Φιάλα ήταν από τους πιο πιστούς συμμάχους του Κιέβου, στρέφεται έτσι προς μια πιο αμφίθυμη στάση, ανάλογη με εκείνη της Σλοβακίας του Ρόμπερτ Φίτσο.

Η εξέλιξη αυτή έχει ευρύτερες γεωπολιτικές επιπτώσεις. Με την Ουγγαρία, τη Σλοβακία και πλέον την Τσεχία να αποκλίνουν από τη «γραμμή συναίνεσης» της ΕΕ, το Βίζεγκραντ επανασυγκροτείται ως κέντρο πολιτικής βαρύτητας εκτός του ευρωπαϊκού πυρήνα. Το μοντέλο αυτό θυμίζει όσα ο Jan Zielonka περιγράφει ως «counter-Europe», με ένα σύστημα κρατών που τυπικά συμμετέχουν στην Ένωση, αλλά αναπτύσσουν παράλληλα ένα εθνικό αφήγημα θεσμικής κυριαρχίας απέναντι στις Βρυξέλλες. Αν η Τσεχία προσχωρήσει πλήρως σε αυτό το σχήμα, η ΕΕ θα αντιμετωπίσει μια νέα «ασυμμετρία συμμόρφωσης» στο εσωτερικό της: κράτη που μετέχουν στο κοινό θεσμικό πλαίσιο, αλλά αρνούνται τη νομιμοποιητική του αφήγηση.

Εσωτερικά, όμως, η νίκη του Μπάμπις ανοίγει ένα διαφορετικό κεφάλαιο. Ο πρόεδρος Πέτρ Πάβελ, πρώην στρατηγός του ΝΑΤΟ και σαφώς φιλοευρωπαϊκός, βρίσκεται πολιτικά στον αντίποδα του νέου πρωθυπουργού. Η Τσεχία μπαίνει έτσι σε μια κατάσταση που θυμίζει την πολωνική «συγκατοίκηση» μεταξύ Τουσκ και Ντούντα, δύο θεσμικά κέντρα εξουσίας με διαφορετική γεωπολιτική και αξιακή κατεύθυνση. Παρότι το τσεχικό Σύνταγμα είναι καθαρά κοινοβουλευτικό, ο πρόεδρος διαθέτει ευρεία διακριτική ευχέρεια στη διαδικασία διορισμού της κυβέρνησης. Αν ο Μπάμπις επιμείνει σε κυβέρνηση μειοψηφίας, όπως έχει προαναγγείλει, ο Πάβελ μπορεί να καθυστερήσει ή και να αρνηθεί την εντολή σχηματισμού, επικαλούμενος τη σταθερότητα του πολιτεύματος. Σε αυτήν την περίπτωση, η Τσεχία θα γνωρίσει μια μορφή «θεσμικού παγώματος», με μια συνθήκη όπου η πολιτική εξουσία υπάρχει αλλά δεν μπορεί να ασκήσει διακυβέρνηση.

Η εμπειρία από άλλες χώρες δείχνει ότι τέτοιες συγκατοικήσεις εντείνουν τη θεσμική πόλωση και υπονομεύουν τη δημόσια εμπιστοσύνη. Όπως έχει αναλύσει ο Giovanni Sartori, τα κοινοβουλευτικά συστήματα αντλούν τη σταθερότητά τους από τον συντονισμό ανάμεσα σε θεσμούς με συγκλίνοντα αξιακά πλαίσια. Όταν αυτός ο συντονισμός χάνεται, το πολίτευμα εισέρχεται σε «καθεστώς διανεμητικής δυσαρμονίας», όπου κάθε θεσμός νομιμοποιεί τη δική του πραγματικότητα. Η Τσεχία κινδυνεύει να βρεθεί ακριβώς σε αυτό το σημείο: με έναν πρόεδρο που επικαλείται την ευρωπαϊκή κανονικότητα και έναν πρωθυπουργό που την αμφισβητεί.

Προστίθενται, βέβαια, και οι δικαστικές σκιές. Η υπόθεση κατάχρησης ευρωπαϊκών κονδυλίων στο αγρόκτημα «Γερανός» , για την οποία ο Μπάμπις αθωώθηκε πρωτοδίκως αλλά εκκρεμεί έφεση, παραμένει ανοιχτή. Παράλληλα, οι έρευνες για σύγκρουση συμφερόντων λόγω του ομίλου Agrofert ενεργοποιούν τη συζήτηση για το αν η ΕΕ μπορεί να συγχρηματοδοτεί επιχειρηματικά σχήματα του ίδιου του πρωθυπουργού. Ακόμη κι αν δεν υπάρχουν νομικά εμπόδια στην ανάληψη της πρωθυπουργίας, η πολιτική νομιμοποίηση του Μπάμπις θα είναι συνεχώς υπό αίρεση. Στο ευρωπαϊκό πεδίο, αυτό σημαίνει ότι η Τσεχία θα εισέλθει στις συζητήσεις για τα κοινοτικά κονδύλια με μειωμένο ηθικό κύρος, και η Κομισιόν θα είναι απρόθυμη να επιδείξει την παραμικρή ευελιξία απέναντί του.

Σε ευρύτερο συγκριτικό επίπεδο, η περίπτωση Μπάμπις επαναφέρει στο προσκήνιο το μοντέλο του «επιχειρηματία- λαϊκιστή» ηγέτη, που ο πολιτικός επιστήμονας Τάκης Παππάς περιγράφει ως illiberal centrist: έναν αυταρχικό τεχνοκράτη που υπόσχεται αποτελεσματικότητα, αλλά θολώνει τα όρια της θεσμικής λογοδοσίας. Όπως παλαιότερα ο Μπερλουσκόνι στην Ιταλία ή ο Μπορίσοφ στη Βουλγαρία, ο Μπάμπις μεταφράζει τη διαχειριστική ικανότητα σε πολιτική αξία, ενώ παράλληλα εκφράζει τη δυσαρέσκεια απέναντι στις ελίτ των Βρυξελλών. Αυτή η διπλή ρητορική «είμαι το σύστημα αλλά και ενάντια στο σύστημα», είναι που του εξασφαλίζει μακροβιότητα.

Η Ευρώπη βρίσκεται έτσι μπροστά σε μια νέα ασυμμετρία, με τους φιλελεύθερους θεσμούς της να προϋποθέτουν συνεργασία, ενώ οι λαϊκιστές ηγέτες να επιβιώνουν πολιτικά μέσα από τη σύγκρουση. Όσο περισσότερο ο Μπάμπις συγκρούεται με τις Βρυξέλλες ή με τον πρόεδρο Πάβελ, τόσο περισσότερο ενισχύεται εσωτερικά, προβάλλοντας ως “θύμα” ενός εχθρικού συστήματος. Αυτή είναι η νέα λογική της ευρωπαϊκής πολιτικής μετά το 2024, με τη λογική της αντιφατικής νομιμοποίησης, όπου κυβερνήσεις που εκλέγονται για να αμφισβητήσουν ακριβώς το θεσμικό πλαίσιο που τις νομιμοποιεί.

Η νίκη του Μπάμπις, επομένως, δεν προοιωνίζεται μια απλή εναλλαγή εξουσίας. Είναι η επιστροφή της Τσεχίας στο φάσμα των «αιρετικών» κρατών–μελών, αλλά αυτή τη φορά με το περίβλημα της κανονικότητας. Το ζητούμενο για την Ευρώπη δεν είναι να «πειθαρχήσει» τον Μπάμπις, αλλά να ανακτήσει τη νομιμοποιητική της δύναμη μέσα στην ίδια την κοινωνία των πολιτών. Γιατί όσο το ευρωπαϊκό αφήγημα παραμένει τεχνοκρατικό και παθητικό, οι λαϊκιστές θα συνεχίσουν να το μεταφράζουν σε πολιτικό κεφάλαιο.

Η Τσεχία μπορεί να αποδειχθεί το εργαστήριο αυτής της νέας ευρωπαϊκής σύγκρουσης: ανάμεσα στη λογική των θεσμών και στη λογική του θυμού.