Ο Χαρταετός ως σύμβολο στην τέχνη – Η ιστορία του

«Κι όμως ήμουν πλασμένη για χαρταετός.

Τα ύψη μου άρεσαν ακόμη

και όταν έμενα στο προσκέφαλο μου μπρούμυτα

τιμωρημένη ώρες και ώρες.

Ένιωθα το δωμάτιο μου ανέβαινε

-δεν ονειρευόμουν- ανέβαινε

φοβόμουνα και μου άρεσε»

Οδυσσέας Ελύτης

Ο χρόνος κυλά σαν νεράκι και συνήθως πριν καλά καλά προλάβουμε να ξεστολίσουμε τα χριστουγεννιάτικα κι ευχαριστηθούμε το τριώδιο με τα μασκαρέματά του και τα παρεϊστικα τσικνίσματα,  βρισκόμαστε να προετοιμαζόμαστε για τα κούλουμα και τα σαρακοστιανά έθιμα, ειδικά όταν το Πάσχα πέφτει νωρίτερα. Το έθιμο του πετάγματος του χαρταετού, που σημαίνει την έναρξη της σαρακοστής, είτε για τα μικρά είτε για μεγάλα παιδιά, είναι πάντα συνοδευμένο από τη χαρά του παιχνιδιού και γεμάτο αγωνία για την πτήση.

Τον χαρταετό τον συναντούμε, όπως είναι αναμενόμενο, σε πολλά ποιήματα της ελληνικής λογοτεχνίας ως κεντρικό σκηνικό, πότε συνυφασμένο με την παιδική αθωότητα, τα γέλια και τα όνειρα των ξέγνοιαστων παιδιών, άλλοτε ενδεδυμένο με μια χαρμολύπη καθώς συνδέεται το πέταγμά του, όσο αγέρωχο και με ούριο άνεμο αν είναι, συχνά με μία άδοξη πτώση.

Ο Ελύτης στη «Μαρία Νεφέλη» του αλλά και στον «Μικρό Ναυτίλο» μας φτιάχνει εικόνες από τη γη στον ουρανό και πάλι πίσω, οδοιπορώντας σε έναν μετεωρισμό ανάμεσα στην πραγματικότητα και τα όνειρα, που δεν τα παραδέχεται ως τέτοια. Ο Κώστας Μόντης στο ποίημα «Χαρταετοί», τους οπτικοποιεί γδαρμένους και ανεμοδαρμένους, να έχουν σκαλώσει σε κάποια ηλεκτροφόρα εμπόδια και ως παιχνίδι μιας μόνο μέρας του χρόνου, βλέπει έτσι και τους εγκαταλειμμένους ανθρώπους. Μελαγχολικός και ο Τόλης Νικηφόρου με την υπαρξιακή εσωστρέφειά του, στο «Μοναχικό παιδί κάτω απ΄ το δέντρο», παρομοιάζει την μνήμη με τον χαρταετό, με όλους τους στροβιλισμούς της, πάντα ωστόσο δεμένη και καταδικασμένη να κουρνιάσει νικημένη από τον χρόνο. Ο Μάρτης και ο Απρίλης, χιλιοτραγουδισμένοι πρίγκηπες μήνες, συχνά συναντώνται σαν εραστές της άνοιξης κι ο παθιασμένος Εμπειρίκος χαρακτηρίζει τους χαρταετούς λυσίκομους και κομήτες.

Έμπνευση η καθαρά Δευτέρα αποτελεί και για την ζωγραφική. Η απεικόνιση του εθίμου με τα χρώματα, τα σαρακοστιανά εδέσματα, ενίοτε σε μια γωνιά κάπου κάπου να στέκονται οι ενήλικες και τα μικρά παιδιά να τρέχουν στους πρόποδες μια εποχής λίγο παλιότερης, εντάσσουν το πέταγμα του χαρταετού σε μια ευρύτερη λαϊκή παράδοση. Ο γεμάτος αρμονικές γεωμετρίες  και συμπαγείς χρωματικές διαβαθμίσεις Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο πολύχρωμος, συμβολικός, βιωματικός και πηγαία παιδικός στο ύφος του Αλέξης Ακριθάκης, ο αγέρωχος, αναδυόμενος απ΄ την ελληνική αρχαιότητα Αλέκος Φασιανός είναι μερικοί από τους οποίους συναντούμε να έχουν κοντοσταθεί σε αυτό το έθιμο.

Όμως, αν και άρρηκτα συνδεδεμένο με την ελληνική λαϊκή παράδοση και την ορθόδοξη λατρευτική ζωή, το πέταγμα του χαρταετού πάει βαθιά πίσω στο χρόνο και σε τόπους μακρινούς. Η εξάγωνη ζυγιασμένη κατασκευή με τα καλάμια, το επιμελώς κολλημένο χρωματιστό χαρτί γύρω τους, την  επίσης πολύχρωμη ουρά που ανυψώνεται άλλοτε από γονείς και άλλοτε από παιδικά χεράκια, πιθανολογείται πως ξεκίνησε το 200 π.Χ στην  Κίνα και την Μαλαισία. Από μετάξι και μπαμπού φτιάχνονταν δράκοι, όπως ως επί το πλείστον και σήμερα ακόμη στα μέρη αυτά και καθώς διαδίδονταν από ήπειρο σε ήπειρο, εμπλουτίζονταν με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η πρώτη μαρτυρία στην ελληνική παράδοση προέρχεται από ένα αγγείο της κλασικής εποχής όπου απεικονίζεται ένα είδος χαρταετού σε μορφή σαϊτας δεμένης με ένα νήμα.

Σε κάθε περίπτωση απώτερος συμβολισμός ήταν ένας. Η ανύψωση της  φθαρτής ύπαρξης στο επουράνιο αέναο θείο. Όσο πιο ψηλά έφθανε ο χαρταετός, τόσο πλησιέστερα στο θείο βρισκόταν ο άνθρωπος. Ωστόσο κατά καιρούς ήταν αναπόφευκτο να χρησιμοποιηθεί και για πρακτικότερους λόγους, όπως πειράματα φυσικής, μετεωρολογικής έρευνας, ως εργαλείο φωτογράφισης κλπ. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος χρησιμοποίησε χαρταετό για την διαπίστωση του ηλεκτρισμού της ατμόσφαιρας και κατόπιν της εφεύρεσης του αλεξικέραυνου. Ακόμη και στους δύο παγκοσμίους πολέμους είχε χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο παρατήρησης.

Στην Ελλάδα με την πιο σύγχρονη μορφή του φθάνει μέσω των λιμανιών που είχαν εμπορικές συναλλαγές με την ανατολή όπως για παράδειγμα Σμύρνη, Χίο, Σύρο και από κει στα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της ηπειρωτικής χώρας.

Δεδομένων των περιορισμών των τελευταίων ετών της πανδημίας, τόσο των παλιότερα των μετακινήσεων όσο και των επαφών, φέτος έχουν επανέλθει όλες οι εκδηλώσεις της αποκριάς ανά περιοχή με αποκορύφωμα την Κυριακή της αποκριάς και την έναρξη της σαρακοστής την καθαρά Δευτέρα. Ωστόσο με την αδιανόητη ακρίβεια που εξαναγκάζει πολλές οικογένειες να έχουν επάρκεια μέχρι τα μισά του μήνα, μια μεγάλη ευχή είναι να μην στερείται κανείς συνάνθρωπός μας τα απαραίτητα για το σαρακοστιανό τραπέζι και όχι μόνο. Κάθε οικογένεια να μπορεί  και να έχει τη δυνατότητα να προμηθεύεται από την αγορά όλα όσα έχει ανάγκη αλλά και όσα λαχταρά. Και κάθε αετός να πάρει όλα τα παιδικά χαμόγελα να τα φθάσει στο πιο ψηλό σύννεφο!