Η αυτοσυνείδηση ως γέφυρα: Όταν ο Fichte συνομιλεί με τον Husserl στο βάθος του ευρωπαϊκού στοχασμού

Υπάρχουν βιβλία που επιλέγουν να εξηγήσουν, και υπάρχουν άλλα που τολμούν να σκεφτούν ξανά. Το έργο Fichte & Husserl: Προσεγγίσεις της Τερέζας Πεντζοπούλου‑Βαλαλά από τις εκδόσεις Ζήτρος,  ανήκει αδιαμφισβήτητα στη δεύτερη κατηγορία.

Δεν επιχειρεί απλώς μια ιστορική ή φιλοσοφική παράθεση δύο μεγάλων μορφών της ευρωπαϊκής σκέψης, αλλά στήνει έναν πραγματικό διάλογο ανάμεσά τους, έναν διάλογο που δεν έγινε ποτέ στην πραγματικότητα, αλλά που υπήρξε πάντοτε σιωπηλά παρών στον πυρήνα των ιδεών τους.

Η Τερέζα Πεντζοπούλου‑Βαλαλά επιχειρεί να φέρει σε δημιουργικό διάλογο τον Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε, θεμελιωτή του Γερμανικού Ιδεαλισμού, με τον Έντμουντ Χούσσερλ, πατέρα της φαινομενολογίας. Παρότι τους χωρίζει περισσότερο από ένας αιώνας, η σκέψη τους τέμνεται σε κρίσιμα φιλοσοφικά σημεία: την έννοια του υποκειμένου, την πρόθεση της συνείδησης, τη διαλεκτική του εαυτού και του άλλου, την εμπειρική συγκρότηση της γνώσης, αλλά και την κεντρικότητα της αυτοσυνειδησίας ως προϋπόθεσης κάθε νοηματοδότησης.

Στο βιβλίο δεν συναντούμε μια στεγνή συγκριτική ανάγνωση. Η συγγραφέας βαθαίνει στον εσωτερικό μηχανισμό της σκέψης και των δύο φιλοσόφων, προσεγγίζοντας τη «μεταφυσική της αυτονομίας» του Fichte και την «προθετικότητα της συνείδησης» του Husserl όχι ως ετερόκλητα συστήματα αλλά ως παραλλαγές ενός κοινού υπαρξιακού αιτήματος: πώς ο άνθρωπος συγκροτεί τον εαυτό του μέσα από τον νου, τον κόσμο και τον Άλλο.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το πώς το βιβλίο αναδεικνύει την πρόωρη «φαινομενολογική διάσταση» στη φιλοσοφία του Fichte. Η ιδέα του Εγώ που αυτοθεμελιώνεται, δρα, αντιστέκεται στον κόσμο και διαμορφώνει τον εαυτό του μέσα από τη σχέση με την Ετερότητα, λειτουργεί σαν φιλοσοφική προεικόνιση των κεντρικών φαινομενολογικών ζητημάτων που ο Husserl θα εξελίξει στον 20ό αιώνα: την intersubjectivity, τη Lebenswelt (ζωο-κόσμο), την έμφαση στη βιωμένη εμπειρία ως πρωτογενή πηγή γνώσης.

Το βιβλίο διαβάζεται με ρυθμό αργό αλλά ουσιαστικό. Η Τερέζα Πεντζοπούλου‑Βαλαλά δεν επιλέγει εύκολες συνδέσεις, ούτε επιχειρεί επιφανειακές παραλληλίσεις. Με ακαδημαϊκή ακρίβεια, συγκροτεί ένα συνεκτικό σύνολο που εξετάζει όχι μόνο φιλοσοφικές έννοιες, αλλά και το πώς αυτές μεταμορφώνονται σε κάθε εποχή,μεταφέροντας στο σήμερα τη σημασία μιας σκέψης που παραμένει εντυπωσιακά ζωντανή.

Το έργο είναι ιδανικό για όσους ενδιαφέρονται για το σημείο επαφής μεταξύ μετακαντιανού ιδεαλισμού και γερμανικής φαινομενολογίας, αλλά και για εκείνους που αναζητούν τη βαθύτερη έννοια της υποκειμενικότητας, της αυτενέργειας και της ανθρώπινης εμπειρίας. Δεν απευθύνεται μόνο στον φιλόσοφο, αλλά και στον αναγνώστη που θέλει να κατανοήσει πώς οι έννοιες της ελευθερίας, της ενσυναίσθησης και της αυτοσυνείδησης προκύπτουν από τον στοχασμό, πριν φτάσουν να διαμορφώσουν τη ζωή και την πράξη.