Το έθιμο που αναβιώνει εδώ και δυο αιώνες στη Θεσσαλονίκη – Τα έθιμα που θα μας «ταξιδέψουν» σήμερα στη Βόρεια Ελλάδα

Ένα έθιμο με… πρωταγωνιστές το πορτοκάλι και το κυπαρίσσι αναβιώνει σήμερα ανήμερα των Θεοφανείων στο Ασβεστοχώρι, αλλά και σε άλλες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Αυτό δεν είναι άλλωστε το μοναδικό δρώμενο που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον σήμερα στην ευρύτερη περιοχή.

Κυριαρχούν οι μεταμφιέσεις, τα κουδούνια, τα τραγούδια, οι χοροί και οι αναπαραστάσεις. Ραγκουτσάρια, Τζαμαλάρια, Φωταράδες, Αράπηδες, Κουδουνοφόροι και Καμήλες, είναι μερικά από τα έθιμα που αναβιώνουν σήμερα στη Βόρεια Ελλάδα

Στο Ασβεστοχώρι

Ένα έθιμο μοναδικό που αναβιώνει κάθε χρόνο εδώ και περίπου δύο αιώνες την ημέρα των Θεοφανείων στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου Ασβεστοχωρίου, έρχεται για να ζωντανέψει παλιές και ιστορικές τοπικές παραδόσεις.

Η γιορτή ξεκινά από την παραμονή των Θεοφανείων. Εντός του Ναού και στο κέντρο του στολίζεται ένα μεγάλο τραπέζι και σχηματίζεται ένας μεγάλος σταυρός από πορτοκάλια και κλαδιά κυπαρισσιού. Το κυπαρίσσι συμβολίζει την αιωνιότητα και το πορτοκάλι την υγεία, ενώ και τα δύο προσφέρονται ως δωρεά από οικογένειες του Ασβεστοχωρίου.

Κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας το τραπέζι πλαισιώνουν μικρά παιδιά, που κρατούν αναμμένες λαμπάδες-κεριά, στα οποία είναι περασμένα δύο πορτοκάλια και ένα μήλο, ενώ ανάμεσά τους κρέμονται αποξηραμένα σύκα, που είναι δεμένα με μια κόκκινη κλωστή.

Οι νονοί και οι νονές προσφέρουν την παραμονή ή την προπαραμονή των Θεοφανείων τα στολισμένα κεριά, ενώ αν δεν βρίσκονται στο Ασβεστοχώρι, το έθιμο τηρείται από τους γονείς ή τους υπόλοιπους συγγενείς.

Μάλιστα τα παλιότερα χρόνια τα στολισμένα κεριά κρατούσαν και όλες οι αρραβωνιασμένες κοπέλες, χωρίς όμως τα σύκα. Η λαμπάδα είναι στολισμένη με μια κόκκινη κλωστή και το φλουρί το προσφέρει σε κάθε κοπέλα η πεθερά της. Μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας μοιράζεται σε όλο το εκκλησίασμα ένα πορτοκάλι με ένα μικρό κλωνάρι κυπαρισσιού στο πάνω μέρος του.

Σύμφωνα με το έθιμο, αυτό συμβολίζει την μπομπονιέρα του Χριστού και τοποθετείται από τους πιστούς στο εικονοστάσι του σπιτιού τους. Το έθιμο αυτό το έφεραν στο Ασβεστοχώρι ξενιτεμένοι κάτοικοι της περιοχής από τους Αγίους Τόπους.

Οι Αράπηδες στον Προφήτη του δήμου Βόλβης

Οι κουδουνοφόροι Αράπηδες, μαζί με τους τσολιάδες, τη Νύφη, τον Παππού και την Μπάμπω, εμφανίζονται σήμερα στους δρόμους του Προφήτη, σκορπώντας το κέφι και ξεσηκώνοντας περαστικούς και επισκέπτες.

Μετά τη Θεία Λειτουργία και τον αγιασμό των υδάτων, ομάδες από Αράπηδες γυρίζουν τα σπίτια λέγοντας παραδοσιακά κάλαντα.

Το μεσημέρι δεκάδες κουδουνοφόροι πραγματοποιούν τη δική τους παρέλαση, με τελικό προορισμό την κεντρική πλατεία του Προφήτη. Εκεί, αρχίζει το ξέφρενο γλέντι συνοδεία ορχήστρας, κερασμάτων, ντόπιου κρασιού και τσίπουρου.

Με μικρές παραλλαγές το έθιμο αναβιώνει και στη Νικήσιανη του δήμου Παγγαίου στην Καβάλα, αλλά και στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο και στο Βώλακα της Δράμας.

Το όνομά του οφείλεται στη μεταμφίεση των πρωταγωνιστών όπου κυριαρχεί το μαύρο χρώμα: μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές.

Η ιστορία του μεγάλη και ο συμβολισμός του μοναδικός. Αναπαριστά τη μάχη της ζωής και του θανάτου. Παλικάρια και παιδιά ντυμένα με προβιές και ζωσμένα με βαριά κουδούνια, βγαίνουν στα σοκάκια του χωριού και με τον εκκωφαντικό θόρυβο των κουδουνιών ξορκίζουν το κακό φέρνοντας το αισιόδοξο μήνυμα της ζωής. Τα χορευτικά τμήματα του πολιτιστικού χορεύουν ντόπιους χορούς συνοδευόμενα από παραδοσιακές μουσικές.

Οι Φωταράδες και η «Καμήλα και η Νύφη» στη Χαλκιδική

Στο Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής διατηρείται το έθιμο των Φωταράδων, που ξεκινά την παραμονή των Φώτων. Μία ομάδα καλαντιστών εκλέγει το «βασιλιά» της και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού.

Στη συνέχεια, η ομάδα περιφέρεται τραγουδώντας τα τοπικά κάλαντα, τα οποία καταλήγουν σε ευχές ξεχωριστές για το κάθε μέλος της οικογένειας. Ανήμερα των Φώτων, ο «βασιλιάς», ντυμένος με τσομπάνικη κάπα, και οι «Φωταράδες», ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία και κρατώντας μεγάλα ξύλινα σπαθιά, χορεύουν στην πλατεία του χωριού.

Στη Γαλάτιστα της Χαλκιδικής αναβιώνει το έθιμο της «Καμήλας και της Νύφης» το τριήμερο, 5, 6 και 7 Ιανουαρίου. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα χρόνια της τουρκοκρατίας και βασίζεται στο γεγονός της αρπαγής μιας πολύ όμορφης κοπέλας, της Μανιώς, από τον Αγά του χωριού με σκοπό να την κλείσει στο χαρέμι του.

Τα Σίχνα στο Λιτόχωρο

To έθιμο των Σίχνων θα τελεστεί και φέτος στο Λιτόχωρο. Τα Σίχνα είναι ψηλοί ιστοί (κοντάρια) με ασημένιο ή χρυσό σταυρό στην κορυφή, που φέρουν πολύχρωμες σημαίες (λάβαρα). Αντιπροσωπεύουν κάθε εξωκλήσι της περιοχής ή είναι αφιερώματα συντεχνιών και οικογενειών ναυτικών και συμμετέχουν με καθορισμένη ιεροτελεστία στον καθαγιασμό των υδάτων και στον εορτασμό των Φώτων στο Λιτόχωρο.

Το έθιμο εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας το 2022 με απόφαση της Υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη.

Στις 11 θα γίνει η τελετή αγιασμού των υδάτων στον “λάκκο” στο φαράγγι του Ενιπέα.

Τα Ραγκουτσάρια στην Καστοριά

Τα Ραγκουτσάρια, το περίφημο Καστοριανό Καρναβάλι αναβιώνεται ανήμερα των Θεοφανείων στην Καστοριά και διαρκεί τρεις ημέρες 6, 7 και 8 Ιανουαρίου.

Οι συμμετέχοντες στις εκδηλώσεις μεταμφιέζονται σε ζώα ή αλλάζουν φύλλο (οι άνδρες μεταμφιέζονταν σε γυναίκες και οι γυναίκες σε άνδρες).

Μετά τον αγιασμό των υδάτων, τα Ραγκουτσάρια θα ξεχυθούν κατά μπουλούκια στις γειτονιές της Καστοριάς, τραγουδώντας και χορεύοντας, ενώ οι εκδηλώσεις θα ολοκληρωθούν με μεγάλη παρέλαση στην πόλη.

Σήμερα η παρέλαση των καρναβαλιστών θα αρχίσει στις 2 το μεσημέρι, με αφετηρία των αύλειο χώρο του δημαρχιακού μεγάρου και μέσω της οδού Μητροπόλεως στην πλατεία Ομονοίας, με κατάληξη την πλατεία.

Τα Τζαμαλάρια στην Πέλλα

Στην Άρνισσα Πέλλας θα αναβιώσουν στη μία μετά το μεσημέρι, την ημέρα των Θεοφανίων, τα “Τζαμαλάρια”. Επίκεντρο του εθίμου είναι ο γάμος. Πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ένα ζιζάνιο, το “μπουμπάρι”, που μπαίνει ανάμεσα στους νεόνυμφους και τους παρενοχλεί, τους προτείνει άλλο ταίρι. Το έθιμο περιλαμβάνει ατελείωτο γλέντι στους δρόμους του χωριού.

Το έθιμο των Φωταράδων, που ξεκινά την παραμονή των Φώτων, διατηρείται στο Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής. Μία ομάδα καλαντιστών εκλέγει το “βασιλιά” της και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού.

Στη συνέχεια, η ομάδα περιφέρεται τραγουδώντας τα τοπικά κάλαντα, τα οποία καταλήγουν σε ευχές ξεχωριστές για το κάθε μέλος της οικογένειας.

Ανήμερα των Φώτων, ο “βασιλιάς”, ντυμένος με τσομπάνικη κάπα, και οι «Φωταράδες», ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία και κρατώντας μεγάλα ξύλινα σπαθιά, χορεύουν στην πλατεία του χωριού.

Οι Μωμόγεροι

Πρόκειται για ένα λαϊκό σατυρικό έθιμο που τελείται από τους Πόντιους με παραλλαγές σε διάφορες περιοχές στη Βόρεια Ελλάδα.

Αναπαρίσταται στις αυλές των σπιτιών και στις πλατείες τις ημέρες του Δωδεκαημέρου. Κύριο πρόσωπο ο Μωμόγερος, η Κιτί Γοτσάς με θίασο συντελεστών όπως η νύφη και ο γαμπρός, ο Αλής, ο πατέρας, ο γιατρός, ο οργανοπαίχτης, ο κοζυμπάρος, ο χωροφύλακας, δυο μικροί διάβολοι, η έγκυος γυναίκα και η συνοδεία.

Στην πομπή συμμετέχουν 12 Μωμόγεροι με τις ενδυμασίες τους να μοιάζουν με αυτές των τσολιάδων λόγω των φουστανελών. Οι Μωμόγεροι στην αρχαιότητα ήταν οι ιερείς του Μώμου, θεού του γέλιου και της σάτιρας. Κατά τη βυζαντινή περίοδο η αρχαία τελετουργία μεταμορφώθηκε σε μια από τις λαϊκές παραδόσεις που αναβιώνει μέχρι σήμερα από πολιτιστικούς συλλόγους και κατοίκους των ποντιακών χωριών.

Εκτός των Μωμόγερων, στο έθιμο πρωταγωνιστεί η νύφη, η οποία συμβολίζει την αλλαγή του χρόνου και την αναγέννηση της φύσης.

Όπως ορίζει το έθιμο, στο τέλος του δρώμενου γίνεται η απαγωγή της και η τιμωρία του “κλέφτη” από τον “αστυνομικό”. Ο “γιατρός” εξετάζει τη νύφη για να διαπιστώσει εάν είναι “έγκυος” μετά την απαγωγή. Στο δρώμενο συμμετέχει η “γιαγιά” και ο “διάβολος”, που πείραζε τον κόσμο.

Από το 2016 το δρώμενο των Μωμόγερων είναι καταχωρημένο ως έθιμο στο ευρετήριο της Πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας στην UNESCO.