Σκοπεύει η Ευρώπη να σώσει τον εαυτό της;
Τα λάθη, οι αυταπάτες μεγαλείο και οι προοπτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε μια εποχή γεωπολιτικής αβεβαιότητας.
Φάνης Ουγγρίνης
Παραδόξως δεν ικανοποίησε η εικόνα με τους επτά Ευρωπαίους ηγέτες να κάθονται ισότιμα γύρω από τον Τραμπ στο Λευκό Οίκο, ενώ ο εριστικός αντιπρόεδρος Βανς παρακολουθούσε σιωπηλός από την άκρη. Κακώς, διότι ήταν από τις λίγες στιγμές νηφάλιας ενότητας που έχει επιδείξει η γηραιά ήπειρος την τελευταία εικοσαετία -κι ας μην το παραδέχονται εύκολα όσοι επιμένουν να λοιδορούν το ευρωπαϊκό εγχείρημα, είτε από εθνικιστικό αρνητισμό, είτε ακόμη και από μια ιδιότυπη, αυτοαναφορική φεντεραλιστική μιζέρια.
Από την άλλη, η Ευρώπη πράγματι δεν είναι σε θέση να κρύβεται πίσω από ωραίες φωτογραφίες. Ο Μάριο Ντράγκι δήλωσε ότι το 2025 κατέρρευσε η ψευδαίσθηση της ευρωπαϊκής υπερδύναμης. Διαφωνώ. Η ψευδαίσθηση δεν κατέρρευσε τώρα, διότι δεν υφίστατο ποτέ. Αντίθετα, παρά την αίγλη της, η ΕΕ υπήρξε ανέκαθεν κομπάρσος στη διεθνή σκηνή, κι όποιος πίστεψε το αντίθετο απλώς αγνόησε τις ίδιες της τις αδυναμίες.
Δε δικαιούσαι να νιώθεις υπερδύναμη εφόσον είσαι ατελής οντότητα, στερείσαι κοινής τελωνειακής υπηρεσίας, δεν διαθέτεις άξια λόγου συνοριοφυλακή και ακτοφυλακή και οι ηγέτες σου δεν εναρμονίζουν τους έμμεσους φόρους, αλλά εξαντλούν την ευαισθησία τους σε κοινοτικές οδηγίες για την επιτρεπόμενη ιπποδύναμη μας ηλεκτρικής σκούπας.
Μετά το 2008, όταν λαοί τιμωρήθηκαν συλλογικά για τα -ενίοτε συγγνωστά- λάθη κυβερνήσεων και τραπεζών, φάνηκε πόσο περιορισμένη ήταν η συνοχή της. Το ‘14, η συμφωνία του Μινσκ υπήρξε μια ακόμη οδυνηρή απόδειξη: αποδοχή των τετελεσμένων στην Κριμαία, Ουκρανία-προτεκτοράτο, και κούφια ευχολόγια από Μέρκελ και Ολάντ. Οι βομβαρδισμοί κατά του Καντάφι και η δήθεν ανθρωπιστική εχθρότητα απέναντι στον Άσαντ φούντωσαν τη μεταναστευτική κρίση του 2016.
Αν κρίνουμε από το πιο κοντινό παρελθόν, η Ένωση εξακολουθεί να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις ερασιτεχνικά και αλά καρτ. Επί παραδείγματι ο ρωσοουκρανικός πόλεμος: αποφασίστηκαν κυρώσεις με παραθυράκια, που έχουν επιτρέψει στη ρωσική οικονομία να εξάγει πετρέλαιο και να εισάγει ευρωπαϊκή τεχνολογία, έστω με περιορισμούς• δόθηκαν όπλα στην Ουκρανία, αλλά ποτέ αρκετά.
Τηρείται αμήχανη στάση απέναντι στο Ισραήλ και έχει βιαστικά υιοθετηθεί κάθε ισχυρισμός της Χαμάς χωρίς ανεξάρτητη επαλήθευση. Η ενότητα της εξευτελίζεται από τις ιδιοτροπίες ηγετών όπως ο Όρμπαν ή ο Φίτσο, που απολαμβάνουν το προνόμιο να αλληθωριζουν προς τη Μόσχα, παρά το ότι οι οικονομίες τους τρέφονται από τις παραγγελίες της γερμανικής βιομηχανίας.
Τα μεγάλα κράτη της χαριεντίζονται αμυντικά με την -ανερυθρίαστα διπρόσωπη- Τουρκία, εξαιτίας της σημασίας της για τις ευρωπαϊκές εφοδιαστικές αλυσίδες. Εδώ πάντως να παρατηρήσουμε ότι η αλληλεγγύη προς το Κίεβο (δεν είναι καν μέλος) ίσως αποτελεί θετικό προηγούμενο για την Αθήνα. Μένει να φανεί αν υπάρχει άλλη αντιμετώπιση του Βορρά από τον Νότο και σε ζητήματα γεωστρατηγικής.
Όπως έχει εξελιχθεί η όλη κατάσταση, τα εξωτερικα μέτωπα περιπλέκονται βίαια. Αναθεωρητισμός, ισλαμισμός, ανεξέλεγκτη μετανάστευση, οργανωμένο έγκλημα: κάθε ένα από αυτά τα ζητήματα είναι υπαρξιακό για την Ευρώπη. Και όμως, αντιμετωπίζονται συχνά με τον αυτοματισμό που ακολουθείται από το ‘90, σε χρόνια συβαριτικά: διαπιστώσεις, αναβλητικότητα και διάλογος για τον διάλογο. Χωρίς στρατιωτική ισχύ -τουλάχιστον ικανή να προσδώσει πολιτική βαρύτητα- δεν υπάρχει ελπίδα για πραγματική αυτονομία κινήσεων. Τούτου λεχθέντος, μια Ευρώπη που θα αφιέρωνε 5% του ΑΕΠ της στην άμυνα θα μπορούσε να σταθεί ισότιμη στρατιωτικά απέναντι στις ΗΠΑ. Εξελιξη που οι ίδιες δεν θα καλωσόριζαν, εκτός εάν ενσωματωνόταν στα πλάνα τους για τον Ειρηνικό.
Δεν είναι όμως η οικονομία της Ευρώπης ικανή να την καταστήσει υπερδύναμη; Η -κυρίως γερμανική- εκμετάλλευση του “μαλακού” ευρώ και η ψευδαίσθηση της αέναης δυνατότητας ακριβοπληρωμένων εξαγωγών υπήρξε ευχάριστη, μα κοντόφθαλμη. Ιαπωνία, Κορέα, Κίνα -και σύντομα Ινδία- έχουν διαλύσει αυτό το αναπτυξιακό πρότυπο. Η -χάριν της πράσινης μετάβασης- εξάρτηση από το εισαγόμενο φυσικό αέριο και τον κινεζικό εξοπλισμό ΑΠΕ αποτελεί στρατηγικό αυτογκόλ. Όσο η Ευρώπη δεν αποφασίζει να επενδύσει συστηματικά σε ενεργειακή αυτάρκεια (δηλαδή σε δικούς της υδρογονάνθρακες, σε πυρηνικά και σε “καθαρό” άνθρακα), θα παραμένει όμηρος ξένων δρώντων. Και όσο οι επενδύσεις σε έρευνα και υψηλή τεχνολογία θα παραμένουν ισχνές, τα ταλέντα και τα κεφάλαιά της θα μεταφέρονται στις ΗΠΑ -μια τάση που μόνο οι MAGA είναι ικανοί να αντιστρέψουν.
Η ΕΕ, αντί να αίσθημα αυτοσυντήρησης την ετεροβαρή παγκοσμιοποίηση, δηλαδή με μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και επενδύσεις, αντιδρά με περισσότερες ρυθμίσεις και κανονισμούς. Ενόσω επελαύνουν η τεχνητή νοημοσύνη και η ρομποτική, οι μανδαρίνοι των Βρυξελλών μοιάζουν να πιστεύουν πως η γραφειοκρατία μπορεί να υποκαταστήσει την καινοτομία.
Εν τω μεταξύ, και το μεταπολεμικό ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος έχει αρχίσει να αποσυντίθεται. Η φτωχοποίηση των μεσοαστών, η ανεπαρκής ενσωμάτωση των μεταναστών και η απροκάλυπτη εκμετάλλευση των κάθε λογής θεσμών γεννούν μια διαρκή αίσθηση αδικίας μεταξύ των πολιτών. Αναπόφευκτα, σε τέτοιο εύφορο έδαφος φυτρώνει ο θαυμασμός για -θεωρούμενα- αντισυστημικά πρότυπα, ιδεών και ηγεσίας. Κακά τα ψέματα, η άνοδος των πολιτικών άκρων δεν είναι παρά η κραυγή μιας κοινωνίας που απορρίπτει συλλήβδην το τρέχον υπόδειγμα, έστω κι αν δεν έχει τίποτα καλύτερο να προτείνει.
Πάντως η Ένωση δεν πρέπει να κρίνεται άδικα για το παρελθόν της. Σίγουρα έκανε λάθη, αλλά και πολλά βήματα προς τα εμπρός. Ωστόσο θα κριθεί αυστηρά για όσα θα πράξει τώρα. Στη μεταβατική εποχή όπου η Pax Americana λήγει, με τις ΗΠΑ να εγκαταλείπουν το παιχνίδι που οι ίδιες έστησαν και που επιλεκτικά έπαιζαν (βλέπε Intel). Τώρα η ΕΕ είτε θα αναλάβει τη μοίρα της, είτε θα συρρικνωθεί στο ρόλο ενός παθητικού θεατή της ιστορίας. Πλέον δεν επαρκούν οι προσποιητές ευγένειες με ανθρώπους όπως ο Πούτιν ή ο Ερντογάν. Καλώς ή κακώς, τούτοι καταλαβαίνουν μόνο τη γλώσσα της ισχύος. Δεν αρκεί ούτε η περιφρόνηση προς τον Τραμπ, καθώς η επιρροή του εδώ δείχνει ότι οι κοινωνίες της ηπείρου, κουρασμένες από στασιμότητα, διψούν για αποφασιστικότητα, έστω και παραπλανητική.
Η Ευρώπη ομολογουμένως παραμένει η πιο προοδευμένη ήπειρος του πλανήτη. Γεννηθήκαμε σε ένα κομμάτι γης που απολαμβάνει ειρήνη, δικαιοσύνη, ευμάρεια και πολιτισμό εδώ και ογδόντα χρόνια. Όμως αυτά τα αγαθά δεν είναι εξασφαλισμένα αιώνια. Αντί λοιπόν να υβρίζουμε παραιτημένοι την κοινή μας πατρίδα επαινώντας ξένους δικτάτορες, θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι το μέλλον της εξαρτάται από εμάς: από τη θέληση μας να ξανασταθεί δυνατή στα πόδια της. Αν δεν τα καταφέρει, θα μείνει στο έλεος άλλων, μέχρι να ξαναδιαλυθεί.