Όταν το σώμα μιλά χωρίς λόγια: Η ψυχοσωματική διάσταση του άγχους και η θεραπευτική της προσέγγιση

της Κυριακής Λέντζιου, Κλινικής Ψυχολόγου – Ψυχοθεραπεύτριας

Ένα σφίξιμο στο στήθος, ένας κόμπος στο στομάχι, μια ημικρανία που επιστρέφει πάντα στις ίδιες στιγμές, μια αϋπνία χωρίς «αιτία». Πόσοι άνθρωποι ξεκινούν την αναζήτηση βοήθειας με αυτά τα παράπονα — περιγράφοντας το σώμα τους ως κάτι που “τους προδίδει”; Κι όμως, πολλές φορές, δεν είναι το σώμα που προδίδει, αλλά είναι η ψυχή που δεν έχει πού αλλού να μιλήσει.

Το άγχος δεν είναι απλώς μια αίσθηση πίεσης ή ανησυχίας. Είναι ένα πλήρες σύστημα συναγερμού που κινητοποιεί ολόκληρο τον οργανισμό. Και όταν αυτή η κινητοποίηση γίνεται χρόνια, χωρίς αποφόρτιση, τότε το σώμα γίνεται φορέας του ψυχικού βάρους. Εκεί γεννιούνται τα λεγόμενα ψυχοσωματικά συμπτώματα.

Τι είναι τα ψυχοσωματικά συμπτώματα;

Ο όρος «ψυχοσωματικά» αναφέρεται σε σωματικά συμπτώματα που έχουν ψυχική αιτία, χωρίς να εντοπίζεται αντίστοιχη οργανική βλάβη. Δεν σημαίνει όμως ότι αυτά τα συμπτώματα είναι «φανταστικά» ή «υποθετικά». Είναι απολύτως υπαρκτά και συχνά εξαιρετικά ενοχλητικά ή περιοριστικά για τη λειτουργικότητα του ατόμου.

Τα πιο συνηθισμένα περιλαμβάνουν:

• Πόνους στο στομάχι, έντερο, ή ημικρανίες
• Ταχυκαρδίες, δύσπνοια ή ζαλάδες
• Μυϊκές συσπάσεις ή μουδιάσματα
• Διαταραχές του ύπνου
• Δερματικά προβλήματα (έκζεμα, φαγούρα)
• Τρέμουλο, κόπωση, εμβοές
• Διαταραχές στην όρεξη ή στην έμμηνο ρύση

Η βασική προϋπόθεση για να χαρακτηριστούν «ψυχοσωματικά» είναι ότι δεν εξηγούνται επαρκώς από ιατρικά ευρήματα , ή ότι ακόμα κι όταν υπάρχει μια ήπια οργανική βάση, η ένταση και συχνότητα των συμπτωμάτων ξεπερνά την αναμενόμενη.

Ο βιολογικός μηχανισμός: Πώς το άγχος εμφανίζεται στο σώμα

Η σωματοποίηση του άγχους συμβαίνει όταν το νευρικό και ενδοκρινικό σύστημα παραμένουν σε διαρκή ενεργοποίηση. Συγκεκριμένα:

• Ο άξονας HPA (υποθάλαμος – υπόφυση – επινεφρίδια) ενεργοποιεί την έκκριση κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες.
• Το συμπαθητικό νευρικό σύστημα αυξάνει τον καρδιακό ρυθμό, την αναπνοή και την ετοιμότητα για “μάχη ή φυγή”.
• Αν δεν υπάρξει αποκατάσταση της ισορροπίας (μέσω χαλάρωσης ή επεξεργασίας του άγχους), το σώμα «εθίζεται» σε αυτή τη διαρκή υπερδιέγερση.
• Το παρασυμπαθητικό σύστημα, που είναι υπεύθυνο για την ηρεμία και την αποκατάσταση, δυσλειτουργεί.

Με απλά λόγια, το σώμα παραμένει σε συναγερμό ακόμα και όταν δεν υπάρχει κίνδυνος. Και επειδή ο ψυχικός πόνος δεν μπορεί να «δειχθεί», μετατοπίζεται στο πιο ορατό: το σώμα.

Ποιες μορφές άγχους σωματοποιούνται συχνότερα;

• Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή: Σχεδόν μόνιμη ανησυχία, υπερδιέγερση, κόπωση, μυϊκή ένταση.
• Υγεία & άγχος (υποχονδρίαση): Το άτομο φοβάται ότι πάσχει από σοβαρή νόσο. Συχνά παρατηρεί υπερβολικά το σώμα του και ερμηνεύει κάθε αίσθηση ως παθολογική.
• Τραυματικό άγχος και μετατραυματικό στρες: Τα συναισθηματικά flashbacks μπορεί να συνοδεύονται από σωματικές αντιδράσεις (μούδιασμα, ιδρώτας, σπασμοί).
• Αγχώδης κατάθλιψη: Σωματικές εκδηλώσεις άγχους και θλίψης ταυτόχρονα: κόπωση, βαρύτητα, ανεξήγητοι πόνοι.

Η ψυχοδυναμική σκοπιά: Το σώμα ως σκηνή του ψυχισμού

Από ψυχοδυναμικής σκοπιάς, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα θεωρούνται μορφές πρωτογενούς έκφρασης του ψυχικού υλικού. Όταν οι ψυχικές συγκρούσεις δεν μπορούν να γίνουν συνειδητές, το ασυνείδητο βρίσκει μια άλλη έξοδο: το σύμπτωμα.

• Η σωματοποίηση, σε αυτό το πλαίσιο, είναι μια ασυνείδητη «λύση» απέναντι στο εσωτερικό χάος. Αν δεν μπορώ να κλάψω, να φωνάξω, να θυμώσω…τότε θα πονάει το κεφάλι μου. Θα διαμαρτύρεται το στομάχι μου.
• Η σχέση με τα πρώιμα βιώματα είναι κρίσιμη. Συχνά, άτομα με ιστορικό ανατροφής σε περιβάλλοντα που δεν ενθάρρυναν τη συναισθηματική έκφραση, είναι περισσότερο επιρρεπή στη σωματοποίηση.

Η κοινωνικοπολιτισμική διάσταση: Όταν η ψυχή λογοκρίνεται

Σε πολλές κοινωνίες, η ψυχική ευαλωτότητα στιγματίζεται. Οι άνθρωποι μαθαίνουν να «κρατούν τα μέσα τους» και να εμφανίζονται «δυνατοί». Όμως τα συναισθήματα δεν εξαφανίζονται – απλώς αλλάζουν μορφή.

• Η σωματοποίηση, τότε, γίνεται ένα πολιτισμικά αποδεκτό μέσο για να ζητήσει κάποιος βοήθεια.
• Το σύμπτωμα νομιμοποιεί την αδυναμία, εκεί που το δάκρυ ή ο φόβος απορρίπτονται.

Η θεραπευτική προσέγγιση: Όταν το σώμα θυμάται ό,τι η ψυχή δεν άντεξε να πει

Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα δεν ζητούν απλώς διαχείριση, ζητούν νόημα. Δεν εξαφανίζονται επειδή «τα αγνοούμε» ή τα σιωπούμε με φαρμακευτική αγωγή. Θέλουν να ακουστούν. Και η ψυχοθεραπεία προσφέρει αυτόν ακριβώς τον χώρο.

Στο επίκεντρο βρίσκεται η κατανόηση του συμπτώματος όχι ως «πρόβλημα», αλλά ως γλώσσα: το σώμα εκφράζει εκείνο που το ψυχικό σύστημα δεν μπόρεσε να επεξεργαστεί συνειδητά.

Η κλινική υπνοθεραπεία και η υποσυνείδητη θεραπεία τραύματος είναι μια από τις πλέον αποτελεσματικές προσεγγίσεις, όταν το άγχος έχει σωματοποιηθεί. Εργάζεται απευθείας με το υποσυνείδητο, όπου βρίσκονται θαμμένες πρώιμες εμπειρίες, συναισθηματικά φορτία και τραύματα που δεν έχουν περάσει ποτέ από τη λεκτική διεργασία. Επιπλέον:

• Επιτρέπει την ήπια επανασύνδεση με τη ρίζα του συμπτώματος, χωρίς αναλυτική αναβίωση.
• Ενεργοποιεί τον φυσικό μηχανισμό αυτορρύθμισης μέσω βαθιών καταστάσεων χαλάρωσης.
• Δουλεύει πάνω σε εσωτερικά «αγκυρώματα» ασφάλειας, σύνδεσης και επανανοηματοδότησης.

Πολλές φορές, το σωματοποιημένο άγχος συνδέεται με παλιότερο τραύμα, όχι πάντα συνειδητό. Όταν αυτό το τραύμα δεν έχει αναγνωριστεί, το σώμα γίνεται το «ημερολόγιο» της εμπειρίας. Η υπνοθεραπεία δίνει φωνή σε αυτή τη μνήμη, χωρίς να αναγκάζει το άτομο να «ξαναζήσει» τον πόνο. Επιτρέπει την κατανόηση, την αποφόρτιση και τη μετακίνηση προς ένα πιο ενιαίο, ασφαλές ψυχικό και σωματικό βίωμα.

Σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους (π.χ. ψυχοδυναμική διερεύνηση, τεχνικές επανασύνδεσης με το σώμα, mindfulness ή σωματική προσέγγιση), η θεραπευτική διαδικασία μετατρέπει το σωματικό σύμπτωμα από βάρος σε πυξίδα. Όχι για το παρελθόν, αλλά για μια διαφορετική σχέση με τον εαυτό και το άγχος στο παρόν.

Το σώμα δεν είναι εχθρός. Είναι η πρώτη μας πατρίδα και ο πιο πιστός μας μάρτυρας. Όταν «μιλά», δεν μας τιμωρεί, αντιθέτως προσπαθεί να μας σώσει. Να μας επιστρέψει στην αλήθεια που ξεχάσαμε ή φοβηθήκαμε να δούμε.

Και αν αντί να παλέψουμε με το σύμπτωμα, το ακούσουμε, το τιμήσουμε, το κατανοήσουμε, τότε ίσως βρούμε όχι μόνο ανακούφιση, αλλά και νόημα. Γιατί πίσω από κάθε ψυχοσωματικό μήνυμα, υπάρχει μια φωνή που δεν ακούστηκε ποτέ.

Κυριακή Λέντζιου

Κλινική Ψυχολόγος BSc, MSc, PhD©  – Ψυχοθεραπεύτρια

www.therapiamind.com

Facebook: Kiki Lentziou

Instagram: TherapiaMind & Kiki Lentziou

TikTok: Kiki Lentziou

Βιβλιογραφία

• McEwen, B. S. (2007). Physiology and neurobiology of stress and adaptation: central role of the brain. Physiological Reviews, 87(3), 873–904.
• Sapolsky, R. M. (2004). Why Zebras Don’t Get Ulcers. New York: Henry Holt.
• van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma.
• McDougall, J. (1989). Theaters of the Body: A Psychoanalytic Approach to Psychosomatic Illness. New York: Norton.
• Ogden, P., Minton, K., & Pain, C. (2006). Trauma and the Body: A Sensorimotor Approach to Psychotherapy.
• Yapko, M. D. (2012). Trancework: An Introduction to the Practice of Clinical Hypnosis (4η έκδ.).
• Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory: Neurophysiological Foundations of Emotions, Attachment, Communication, and Self-regulation.
• Hammond, D. C. (1990). Handbook of Hypnotic Suggestions and Metaphors.