Η Σταδιακή Αποκαθήλωση του Δολαρίου: Προς έναν πολυνομισματικό κόσμο στη μετα-παγκοσμιοποιημένη οικονομία

Η κυριαρχία του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος αποτελεί θεμέλιο λίθο της διεθνούς οικονομικής τάξης από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ωστόσο, το 2025 αυτή η κυριαρχία δείχνει για πρώτη φορά τα σημάδια μιας βαθιάς και ουσιαστικής αμφισβήτησης, όχι μόνο από αντίπαλες γεωπολιτικές δυνάμεις, αλλά και από συμμαχικές χώρες και διεθνείς θεσμούς. Ο συνδυασμός μονομερών πολιτικών επιλογών των Ηνωμένων Πολιτειών, γεωοικονομικών συγκρούσεων, καθώς και η χρήση του δολαρίου ως όπλο οικονομικής πίεσης μέσω κυρώσεων, έχουν προκαλέσει μια σιωπηλή αλλά σταθερή στροφή προς την αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων στο παγκόσμιο σύστημα συναλλαγών και αποθεματικών.

Η εξέλιξη δεν είναι ούτε επιφανειακή ούτε προσωρινή. Τα συγκεντρωμένα στατιστικά δεδομένα αποτυπώνουν μια σαφή τάση. Το ποσοστό των παγκόσμιων συναλλαγματικών αποθεμάτων που διακρατούνται σε δολάρια μειώθηκε από 71% το 1999 στο 58% το 2024, σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Η φαινομενική αυτή υποχώρηση λαμβάνει χώρα σε ένα πλαίσιο όπου η χρήση του δολαρίου ως εργαλείου οικονομικής εξωτερικής πολιτικής ιδίως μέσω κυρώσεων και περιορισμών σε τρίτες χώρες  έχει καταστήσει ορατούς τους γεωπολιτικούς κινδύνους της μονοδιάστατης νομισματικής εξάρτησης.

Η ανάδυση της Κίνας ως παγκόσμιου οικονομικού κέντρου και η στρατηγική αποδολαριοποίησης που υιοθετούν σταδιακά πολλά κράτη έχουν ενισχύσει την πολυπλοκότητα του νομισματικού τοπίου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ρωσικής Ομοσπονδίας, η οποία, μετά την επιβολή κυρώσεων το 2022, μείωσε δραστικά τη συμμετοχή του δολαρίου στο εθνικό της αποθεματικό χαρτοφυλάκιο, προκρίνοντας το γουάν και τα αποθέματα σε χρυσό. Παράλληλα, ένα αυξανόμενο ποσοστό διμερών εμπορικών συμφωνιών μεταξύ Κίνας και των εταίρων της στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική εκτελούνται πλέον σε εθνικά νομίσματα, μειώνοντας την ανάγκη μεσολάβησης μέσω δολαρίου.

Το κινεζικό γουάν, ενταγμένο από το 2016 στο καλάθι των Ειδικών Τραβηκτικών Δικαιωμάτων (SDR) του ΔΝΤ, παρουσιάζει αυξημένη διείσδυση. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία της Τράπεζας της Κίνας, το 2024 το γουάν κάλυπτε το 3,2% των παγκόσμιων αποθεμάτων, ενώ πάνω από το 25% του εμπορίου με τις χώρες BRICS πραγματοποιήθηκε σε ρενμίνμπι. Παρά ταύτα, η λειτουργική χρήση του νομίσματος περιορίζεται από σημαντικά διαρθρωτικά μειονεκτήματα: η περιορισμένη μετατρεψιμότητα, οι κεφαλαιακοί έλεγχοι και η ελλιπής ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας υπονομεύουν την εμπιστοσύνη των διεθνών θεσμικών επενδυτών.

Σε θεωρητικό επίπεδο, το ευρώ αποτελεί την πλέον θεσμικά ώριμη δυτική εναλλακτική στο δολάριο. Η συμμετοχή του στα διεθνή αποθεματικά παραμένει σταθερά κοντά στο 20%, ωστόσο οι αδυναμίες της Ευρωζώνης, ιδίως η απουσία ενιαίου δημοσιονομικού μηχανισμού, η χαμηλή πολιτική συνοχή και η ασύμμετρη διαχείριση κρίσεων χρέους, λειτουργούν ανασταλτικά στην περαιτέρω διεθνοποίησή του. Οι αποδόσεις των ευρωπαϊκών κρατικών ομολόγων, αν και σταθερές, δεν παρέχουν το εύρος και τη ρευστότητα της αγοράς αμερικανικών τίτλων, κάτι που αποτελεί βασικό πλεονέκτημα του δολαρίου.

Οι γεωοικονομικές τάσεις επιταχύνονται από τεχνολογικές καινοτομίες που ενδέχεται να υπονομεύσουν περαιτέρω την κεντρικότητα του δολαρίου. Τα ψηφιακά νομίσματα κεντρικών τραπεζών (CBDCs) προσφέρουν τη δυνατότητα διμερών ή πολυμερών συναλλαγών χωρίς την ανάγκη διέλευσης από το αμερικανικό σύστημα πληρωμών. Η Κίνα έχει ήδη ολοκληρώσει πιλοτική κυκλοφορία του e-CNY σε πάνω από 20 επαρχίες, ενώ η ΕΚΤ και η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ βρίσκονται σε προχωρημένες φάσεις σχεδιασμού των δικών τους ψηφιακών νομισμάτων.

Είναι κρίσιμο να τονιστεί ότι η αμφισβήτηση της νομισματικής ηγεμονίας του δολαρίου δεν υποδηλώνει την κατάρρευσή του, αλλά την προοδευτική εδραίωση ενός πιο πολυκεντρικού νομισματικού συστήματος. Το εύρος, η διαφάνεια και η ρευστότητα των αμερικανικών κεφαλαιαγορών, η αξιοπιστία του Υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ και η ισχύς του τραπεζικού συστήματος συνεχίζουν να προσδίδουν στο δολάριο προνόμια που δύσκολα θα αντικατασταθούν σε ορίζοντα λίγων ετών. Παρά ταύτα, η στρατηγική χρήση του νομίσματος ως μέσο πίεσης αντί για ουδέτερο διεθνές εργαλείο έχει ανοίξει τον δρόμο σε ένα νομισματικό περιβάλλον περισσότερο ανταγωνιστικό και λιγότερο μονοδιάστατο.

Η παγκόσμια οικονομία του 21ου αιώνα κινείται προς ένα υπόδειγμα νομισματικής πολυπολικότητας. Στο νέο αυτό περιβάλλον, η ανθεκτικότητα κάθε νομίσματος θα εξαρτηθεί όχι μόνο από τα θεμελιώδη οικονομικά μεγέθη της χώρας έκδοσης, αλλά και από τη δυνατότητα παροχής σταθερότητας, προβλεψιμότητας και θεσμικής ουδετερότητας. Το μέλλον του δολαρίου θα κριθεί λιγότερο στις αγορές συναλλάγματος και περισσότερο στην πολιτική του χρήση. Και τούτο αποτελεί ίσως την πιο ριζική μετατόπιση των τελευταίων δεκαετιών στον χώρο της διεθνούς πολιτικής οικονομίας.